Radjabov A., Vaxidov A. X. Toshkent 2017

X ■£***{
с м
С !S>
#4N
j****1
A •“%
„4-~,
a)
b)
I , p
*“”v* I 
& L / w
\ C?j
xj
8.1-rasm. Asinxron motorning chulg‘ami
va uning ulanishi.
T ransformatorlar. 
0 ‘zgaruvchan 
tok 
kuchlanishining 
qiymatini 
o‘zgartirib 
beruvchi 
statik 
elektromagnit apparat 
transformator deyiladi.
Elektr tarmoqlarida elektr energiyasini m a’lurn masofaga 
uzatishda (kuchlanislini oshirish uchun) va uni iste’molchilar orasida 
taqsimlashda 
(yuqori 
kuchlanishni 
pasaytirish 
uchun) 
transformatorlar keng ishlatiladi.
Elektr 
tarmog‘ining 
muhim 
apparati 
hisoblangan 
transformatomi rus elektrotexnigi P N. Yablochkov 1876-yilda 
ixtiro qiigan. Transformatomi yanada takomillashtirish ustida rus 
ixtiroehisi I. F. Usagin ham ko‘pgina tadqiqot ishlari olib borgan.
Elektr energiyasi turli xil elektrostansiyalarda ishlab chiqariladi. 
Odatda, elektrostansiyalar tabiiy energetika resurslari mavjud 
bo‘lgan rayonlarda quriladi. Bunday rayonlar esa ko‘pincha sanoat 
markazlaridan ancha uzoqda bo‘ladi. Elektrostansiyalarda ishlab 
chiqarilgan elektr energiyasi elektr uzatish liniyalari orqali sanoat 
markazlariga, ya’ni iste’molchilarga uzatiladi. So‘nggi vaqtlarda 
elektr energiyasi uzatilishi lozim boTgan masofa va uzatiladigan 
quw atlar tobora ortib bormoqda. Elektr energiyasi m a’lum 
masofaga uzatilganda liniya simlarida sodir bo ‘ladigan quvvat isrofi
124

---

mumkin qadar kam bo'lishi lozim. Shundagina elektr uzatish 
iiniyasining 
foydali 
ish 
koeffitsienti 
katta 
b o iad i, 
ya’ni 
iste’molchilarga ko‘proq energiya etib boradi. Energiya uzatuvchi 
liniya simlarida quvvat isrofi, asosan, ulardan o‘tuvchi tok kuchining 
kvadratiga hamda liniya simlarining aktiv qarshiligiga bog‘liqdir. 
Tok kuchi qancha katta b o lsa, quvvat isrofi shuncha katta boiadi. 
Liniyalarda tok kuchi katta bo‘lsa, bu simlaming ko‘ndalang kesim 
yuzalarini katta qilib olishga to ‘g‘ri keladi. Q uw at isrofini 
kamaytirish uchun simlaming aktiv qarshiligini kamaytirish lozim. 
Ma’lum uzunlikdagi simning aktiv qarshiligini, asosan, uning 
ko‘ndalang kesim yuzini kattalashtirish yo‘li bilan kamaytirish 
mumkin.
Liniyalarda ko‘ndalang kesim yuzi katta bo ‘lgan simlaming 
ishlatilishi elektr uzatuvchi liniyalar uchun sarflanadigan rangli 
metallar (mis, alyuminiy va boshqalar) sarfini ko‘paytiradi hamda 
simlaming og‘irligini oshirib yuboradi. Og‘ir simlami ko‘tarib turish 
uchun baqquvat tayanchlar o ‘matish lozim bo‘ladi. 0 ‘z navbatida 
bunday tayanchlar uchun ko‘p metall va yog‘och materiallar sarflash 
talab qilinadi. Bunday sharoitda elektr energiyasini ma’lum 
masofaga uzatish ancha qimmatga tushadi va ba’zan maqsadga 
muvofiq bo lm ay qoladi.
0 ‘zgaruvchan tok kuchlanishi qiymatini transformatorlar 
yordamida istalgancha oshirish ham, pasaytirish ham mumkin. 
Energetika tizimilarida va yuqori hamda past kuchlanishli elektr 
tarmoqlarida kuchlanish qiymatini oshirib bemvchi yoki kamaytirib 
bemvchi transformatorlar keng ishlatiladi.
Hozirgi vaqtda elektrostansiyalarda ishlab turgan yoki yangi 
o‘matilayotgan generatorlaming nominal kuchlanishi 6 - 24 kV dan 
oshmaydi. Energiyani uzoq masofaga, chunonchi 1 0 - 2 4 kV 
kuchlanishda, uzatish (yuqoridagi mulohazalar asosida) maqsadga 
muvofiq bolm aydi. Shuning uchun katta quvvatlami uzoq masofaga
125

---

uzatishda o ‘ta yuqori kuchlanishlardan (masalan, 110 kV, 220 kV, 
500 kV, 750 kV va hokazo) foydalaniladi, Bunday liniyalarda 
quvvat isrofi ancha kamayadi, energiya uzatish liniyasining FIK 
katta bo ‘ladi. Shuning uchun ham har bir elektr stansiya qoshidagi 
podstansiyada kuchlanishni bir necha o ‘n marta oshirib beradigan 
kuch transformatorlari o'matiladi.
Iste’molchilami elektr energiyasi bilai ta’minlovchi tarmoqlarda 
bir fazali va uch fazali transformatorlar keng ishlatiladi. Bir fazali 
transformator, asosan ferromagnit o“zakdan va uning sterjenlariga 
o‘ralgan. ikkita yoki undan ortiq chulg‘amdan tuziladi.
Transformatorlar ishlatilishiga qarab bir necha xilga bo‘Iinadi:
1. Bir fazali yoki uch fazali kuch transformatorlari - elektr 
energiyasini uzoq masofaga uzatishda, uni iste’molchilar orasida 
taqsimlashda va. umuman, iste’molchilami elektr energiyasi bilan 
ta’minlashda ishlatiladi,
2. Avtotransformatorlar 
-
kuchlanish qiymatini 
bir 
oz 
o‘zgartirish yoki kuchlanish qiymatini noldan boshlab oshirish 
uchun hamla katta quvvatli asinxron dvigatellami yurgizish uchun 
ishlatiladi.
3. 0 ‘lchov transformatorlari (kuchlanish transformatorlari va 
tok transformatorlari) - elektr o‘lchash sxemalarida, yuqori 
kuchlanishlami va katta toklami oddiy o‘lchash priborlari bilan 
o‘lchash uchun ishlatiladi.
4. Maxsus 
transformatorlar-payvandlash 
transformatorlari; 
sinov transformatorlari; radio, televidenie, aloqa va avtomatika 
qurilmalarida ishlatitadigan transformatorlar; o'zgaruvchan tokning 
fazalari sonini yoki chastotasini o ‘zgartiruvchi transformatorlar 
maxsus transformatorlar hisoblanadi.
8.24-rasmda TDTG markaii, quvati 15 ming kVA, kuchlanishi 
110/38, 5/11 kV li cho‘lg‘amli transformatoming tuzilishi 
keltirilgan.
126

---