Pedagogik psixologiya

PEDAGOGIK FIKR TARIXI VA MAKTAB AMALIYOTIDA

O‘KITUVCHI MAHORATI MASALALARI.

Eng kadimgi asrlarda pedagogik faoliyat borasidagi ijtimoiy karashlar. Ma’lumki, umumiy ta’lim maktablarida, urta maxsus va oliy ukuv yurtlarida yoshlarga ta’lim – tarbiya beruvchi mutaxassisni ukituvchi, muallim, pedagog, ustoz, mudarris, domla deb yuritiladi. Ukituvchilik eng kadimiy kasblardan xisoblanadi. Ukituvchilik kasbining vujudga kelishi kishilik jamiyati tarixida tarbiyaning paydo bulishi, ya’ni insonlar tuplagan yurish – turish, xatti – xarakatlar, mexnat soxasidagi dastlabki tajribalarni, urf – odatlarni, akliy, axlokiy, iloxiy bilimlarni yoshlarga urgatish, yozuv ixtiro kilingach ukish, yozishni urgatish uchun tashkil etilgan daslabki maktablarning paydo bulishi bilan uzviy boglik.

Odamlarning tuplagan turmush tajribasini yoshlarga urgatish, ularni xayotga, mexnat faoliyatiga tayyorlash extiyoji natijasida kadim zamonlardayok ta’lim va tarbiya mustakil ijtimoiy faoliyat sifatida paydo buldi. SHu sababli, kup oilalar uz bolalarini bilimli, ogir tabiatli maxsus kishilarga berib ukitganlar. YOshlarga ta’lim – tarbiya beruvchi bunday kishilarni pedagog, professor deb, bolalarni tuplab ukitiladigan joyni – maktab, gimnaziya, akademiya, universitet deb ataganlar. SHark mamlakatlarida, jumladan, Vavil’on, Misrda, Isroil shaxarlarida birinchi maktablar ochilgan. Maktab ochishni Misrliklardan greklar, greklardan rimliklar urganib olganlar.

Kadimgi inson tarbiyasiga oid bulgan fikrlar xalk makollarida, afsonalarida, dostonlarida uz ifodasini topgan. Unda rostguylik, ota – onaga xurmat – extirom kabi fazilatlar tarannum etilgan. «Alpomish», «Tumaris» kabi doston va ertaklarda vatanparvarlik, insonparvarlik tuygulari uluglanadi. Ta’lim va tarbiya masalalari xamisha mutafakkir, yozuvchi, olimlar xayolini band etib kelgan. Bu zotlar, uzlarining bola tabiati, ularni barkamol inson kilib tarbiyalash xakidagi yorkin muloxazalari bilan pedagogik fikr ravnakiga ulush kushganlar.

SHark mamlakatlaridagi maktablarda xat – savod urgatish murakkab, ogir ish xisoblangan. Mutafakkirlar ukitishning engilrok usullarini topish ustida bosh kotirganlar. SHark mamlakatlarida kadimda yaratilgan ayrim kulyozma asarlarda tarbiyaning maksadi, ukituvchi kanday bulishi xakida, shuningdek, ilm oluvchining ma’naviy kiyofasi, xislatlari tugrisida fikr – muloxazalar bayon etilgan, maslaxatlar berilgan.

«Ukituvchi kasbining nozikligi, mas’uliyatliligi va murakkabliligi xamda sharafli ekanligi tugrisida muloxazalar, muallimning maxorati, ularga kuyiladigan talablar, fazilatlariga oid karashlar, munosabatga kirishish maxorati, muomala madaniyati SHark mutafakkirlarining asarlarida uz ifodasini topgan. SHark ma’naviy madaniyatining xilma – xil jixatlari, ayniksa uygonish davrida juda rivojlangan bulib, bu davrda yashab ijod etgan Abu Nasr Forobiy, al – Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Abduraxmon Jomiy, Jaloliddin Devoniy, Alisher Navoiy va boshka kuplab mutafakkirlarning ijodlari pedagogik tafakkur tarakkiyotida yosh murabbiylarning ma’naviy – axlokiy kamolotida muxim manba’ bulib xizmat kiladi.

SHarkning buyuk allomasi, komusiy olim Forobiy ( 873 – 950 ) muallimning ijtimoiy xayotda tutgan urni va uning uziga xos xususiyatlari tugrisida ibratli goyalarni ilgari surgan. «Ukituvchi, deydi Forobiy, akl – farosatga, chiroyli nutkka ega bulishi va ukuvchilarga aytmokchi bulgan fikrlarini tula va anik ifodalay olishni bilmogi zarur. SHu bilan birga uz or – nomusini kadrlashi, adolatli bulishi lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega buladi va baxt chukkisiga erishadi», deb ta’kidlaydi. Mutafakkir Forobiy ukituvchi shaxsiga xos kator fazilatlarga xolisona, odilona sharx berish imkoniyatiga erishgan buyuk zotdir. SHuning uchun mazkur sharxlar, ilmiy ilovalar, teran fikrlar, ibratli muloxazalar xozirga kadar xam uz dolzarbligini yukotmagan.

Mazkur muammo yuzasida muloxaza yuritgan atokli olim Abu Ali ibn Sino ( 980 – 1037 ) ning fikricha, «… Ukituvchi matonatli, sof vijdonli, rostguy va bola tarbiyalash uslublarini, axlok koidalarini yaxshi biladigan odam bulmogi lozim. Ukituvchi ukuvchining butun ichki va tashki dunyosini urganib, uning akl katlamlariga kira olmogi lozim». Abu Ali ibn Sino muloxazasiga kura tarbiyachi dastlab bolalarni yaxshi kurishi, xurmat kilishi, ular bilan xushmuomalada bulishi shart. Agar bola ishni yaxshi bajarsa, uni uz vaktida ragbatlantirish, goxida maktab kuyish, aksincha bulganda esa, unga tanbex berish kerak. Lekin, deydi Ibn Sino, tanbex bolaning izzat – nafsiga tegadigan bulmasligi lozim, ukuvchiga murosasozlik kilish esa bolaning uzboshimcha bulib kolishiga olib boradi, - deydi Ibn Sino.