O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Turkiston general-gubernatorligi
, shuningdek, yuzaki ravishda mustaqil 
bo’lgan, ammo, Rossiyaga qaram hisoblangan 
Buxoro amirligi
va 
Xiva Xonligi
mavjud edi. Hududining kattaligi va aholisining ko’pligi jihatidan Turkiston general-
gubernatorligi eng yirik edi. O’lkadagi 5 mln.dan ko’proq aholi (o’zbeklar, tojiklar, 
qirg’izlar, qozoqlar va turkmanlar) islom diniga e’tiqod qiluvchi musulmonlar edi. 
Rossiyadan ko’chirib keltirilgan rusiyzabon aholi o’lkadagi aholining 10/1 qismidan 
ham kam edi. 
1917-yilga kelib Rossiya imperiyasi o’zinig so’nngi kunlarini boshidan 
kechirayotgan edi. Ma’lumki Possiya imperiyasi Antanta ittifoqi tarafida turib 1914-
yildan Birinchi jahon urushiga kirgan edi. Urushdagi harbiy mag’lubiyatlar va 
xo’jalikdagi vayronagarchilik imperiyani tang ahvolga solib qo’ydi. Bu esa 1917-
yilning 23-27-fevralida ro’y bergan pus burjua inqilobiga sabab bo’di.
23-fevralda Petrogradda stixiyali tarzda namoyishlar boshlanib, ularni tarqatish 
uchun yuborilgan hukumat askarlari ham qo’zg’olonchilar tomoniga o’tib keta 
boshladilar. 27-fevralda qo’zg’olonchilar shaharning muhim joylarini, hukumat 
idoralarini egallaydilar. Nikolay II (1894-1917) taxtdan voz kechdi. Ko’p asrlik 
Romanovlar sulolasi hukmronligi ag’darildi. Natijada Rossiyada tarixda kamdan-kam 
uchraydigan hodisa - ikki hokimiyatchilik vujudga keldi. Ularning birinchisi 
burjuaziya vakillaridan iborat Muvaqqat hukumat, ikkinchisi Ishchi, askar, dehqon 
deputlari sovetlari edi. 

---

141 
Agar burjuaziya Muvaqqat hukumati mamlakatni yuqoridan turib boshqaradigan 
organ sifatida faoliyat yuritib, asta - sekinlik bilan hokimiyat muruvvatlarini o’z 
qo’liga olib borgan bo’lsa, ishchi, askar, dehqon deputatlari sovetlari esa hokimiyatni 
quyidan boshqarishda qatnashib bordilar. Ularning hokimiyat organi - Petrograd 
Soveti huddi shu yo’nalishda faoliyat yuritdi. 
Podsho Rossiyasining mustamlakachilik asorati ta’sirida bo’lib kelgan Turkiston 
o’lkasi hayotida ham bu davrga kelib sezilarli tarixiy voqealar sodir bo’ldi. Podsho 
Rossiyasining mustamlakachilik boshqaruv organi - Turkiston General-gubernatorligi 
tugatildi. Uning o’rniga Muvaqqat hukumatning 1917-yil 7-apreldagi qaroriga binoan 
kadet N.N.Shchepkin raisligida 9 kishidan 4 nafari tub yerli aholi iborat Rossiya 
Muvaqqat hukumatining Turkiston Qo’mitasi tashkil etildi. Viloyatlarda harbiy 
gubernatorlik tizimi barham toptirilib, viloyat komissarlari instituti vujudga keltirildi. 
Shuningdek, Rossiyada faoliyat yuritayotgan bolsheviklar, mensheviklar va eserlar 
partiyalarining Turkistondagi mahalliy tashkilotlari yetakchiligida o’lkaning bir qator 
yirik shaharlarida ishchi, askar deputlari sovetlari tashkil topdi. Tez orada mahalliy 
aholi vakillaridan iborat musulmon ishchi va askar deputlari sovetlari ham tuzila 
boshlandi. Muvaqqat hukumatning 1917-yil may oyi boshlarida chiqargan farmoniga 
binoan Turkistondan jalb qilingan mardikorlar o’z ona yurtlariga qaytib kela 
boshladi. 
Yurt istiqboli va istiqloli uchun qayg’uruvchi vatanparvar, hurriyatparvar kuchlar 
harakat qila boshladi va tashkiliy jihatdan uyusha bordi. Bu jarayonda ozod va 
mustaqil Turkiston uchun ko’p yillar fidoyilik bilan kurashib kelgan jadidlar 
harakatining rahnamolari alohida o’rin tutdi. Ular mahalliy aholining siyosiy ongini 
o’stirish, hal qiluvchi kurashlarga yetaklab borish maqsadida o’lkaning ko’plab 
shaharlarida vaqtli matbuot nashrlari - gazeta va jurnallar chiqara boshladilar. 
Masalan, Toshkentda “Xurshid”, “Sadoi Turkiston”, “Turk eli”, “Najot”, “Kengash”, 
“Sho’roi islom”, Samarqandda “Oyna”, “Hurriyat”, Buxoroda “Turon”, “Buxoroi 
sharif”, Qo’qonda “Sadoi Farg’ona”, “Tirik so’z” nomli matbuot nashrlari o’z 
sahifalarida markazdagi siyosiy vaziyatni, joylardagi ahvolni, o’tkir ijtimoiy-siyosiy 
masalalarni yoritishda, mahalliy aholi ommasini siyosiy-g’oyaviy jihatdan tayyorlab 
borishda muhim rol o’ynadi. 
Abdulla Avloniy tomonidan Toshkentda 1917-yil aprelidan chiqarila boshlagan 
“Turon” gazetasining ilk sonida “Yashasin xalq jumhuriyati” shiori birinchi bor 
yangragan edi. Unda aniq maqsad-maslak: “Musulmonlar orasida ko’p yillardan 
buyon davom etgan umumga zo’rlik, bid’at odatlarni bitirmak, kelajakda bo’ladigan 
jumhuriy idoraga xalqni tayyorlamoq” g’oyasi ilgari surilgan edi. 
Xuddi shuningdek, Munavvar Qorining o’sha yili “Najot” gazetasining 26-mart 
sonida bosilgan «Xurriyat berilmas, olinur”, degan xitob ham jadidlarning xalq 
ozodligi va istiqloli yo’lida jiddiy kurashga bel bog’laganliklaridan dalolat berardi. 

---

142 
Sho’roi Islom va “Sho’roi Ulamo” tashkilotlari. Turkiston jadidlari faqat 
targ’ibot-tashviqotchilik ishlari bilangina cheklanib qolmasdan, shu bilan birgalikda 
siyosiy tashkilotlar, partiyalar tuzish, ularning faoliyatini islohotchilik maqsadlari sari 
yo’naltirish bilan ham jiddiy shug’ullanib bordilar. Chunonchi, 1917-yil 14-martda 
Toshkentda “Sho’roi Islom” tashkiloti tuzildi. Hur va demokratik Turkiston uchun 
kurash uning asosiy g’oyasi va bosh maqsadi edi. 15 kishidan iborat rayosat 
tarkibidan Munavvar qori Abdurashidxonov (yetakchi), Abduvohid qori, 
Mirkomilboy Mo’minboyev, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jayev, Salimxon Tillaxonov 
singari yurt rahnamolari o’rin olgan edilar. 
O’lkaning turli joylarida “Sho’roi Islom”ning quyi shu’balari tuzilib, ular aholi 
orasida qizg’in faoliyat yuritdilar. Shuningdek, “Sho’roi Islom” ta’sirida joylarda turli 
nomlarda tashkilotlar tuzildi. Toshkentda “Turon”, “Ittihodi taraqqiy”, Andijonda 
“Ozod xalq”, “Hurriyat”, “Ma’rifat”, Samarqandda “Mirvaj-ul Islom”, “Klub 
Islomiya”, Kattaqo’rg’onda “Ravnaqul Islom”, “Guliston” va boshqalar shular 
jumlasidandir. M. Behbudiyning “Xaq olinur, berilmas”, Munavvar Qorining 
“Hurriyat berilmas, olinur” shiorlari ularning chinakam kurash bayrog’iga aylangan 
edi.. 
Turkiston istiqloli uchun kurashga bel bog’lagan va “Sho’roi Islom” ta’sirida 
faoliyat yuritgan jadidlarning bir qismi “Qadimchilar” nomi bilan atalardi. 1917-yil 
iyuniga kelib “Qadimchilar” “Sho’roi Islom” tarafdorlari bilan uzil - kesil aloqani 
uzib, “Sho’roi Ulamo” tashkilotini tuzdilar (uning rahbarlari: Sherali Lapin, 
Abdumalik Hoji Nabiyev va boshqalar). 
Bo’linishning asosiy sabablari Turkistonning milliy mustaqilligiga erishish 
yo’lidagi ikki xil qarama-qarshi taktik kurash masalasi edi. 
Konservativ, mutaassiblik qarashlar nuqtai nazaridan yondashgan “Qadimchilar” 
o’lka mustaqilligini hukmron mustamlakachilarga qarshi faqat g’azovot, ya’ni qurolli 
kurash yo’li bilan qo’lga kiritishni yoqlardilar. 
Jadidlarning ilg’or namoyandalari esa Rossiyada yuzaga kelgan qulay inqilobiy 
shart-sharoitlardan foydalanib, yurt mustaqillgini siyosiy vositalar orqali, behuda qon 
to’kmasdan, bosqichma-bosqich qo’lga kiritishni istardilar. Ularning demokratik 
Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi Turkiston muxtoriyati talabi ham shu maqsadni 
ko’zda tutardi. 
O’lkaning milliy kuchlari o’rtasida yuz bergan bu ajralish va g’oyaviy ixtiloflar, 
shubhasiz, ularning harakat birligiga jiddiy putur yetkazardi. Ayniqsa “Sho’roi 
Ulamo”chilarning nashri - “Al-Izoh” jurnali sahifalarida millatning ilg’or kuchlariga, 
vatanparvar milliy ziyolilarga nisbatan adovat urug’ini yoyishga alohida urg’u 
berildi. Bu esa aslida shovinistik kuchlar tegirmoniga suv quyish edi. Negaki bundan 
o’lkada faoliyat yuritayotgan yot begona siyosiy kuchlar o’z maqsadlari yo’lida 
foydalandilar. 

---

143 
Turkistonda demokratik harakatlarning o’sib borishida, turli ijtimoiy qatlamlar va 
tabaqalarni istiqlol uchun kurash bayrog’i ostida birlashtirishda 1917-yilda bo’lib 
o’tgan Umumturkiston musulmonlari qurultoylari va ular ishlab chiqqan dasturiy 
hujjatlar, tashkiliy tadbirlarning roli katta bo’ldi. 
Turkiston o’lka musulmonlar sho’rosi. “Sho’roi Islom” tashkiloti tashabbusi bilan 
1917-yil 16-aprelda Umumturkiston musulmonlarining I qurultoyi chaqirildi. 
Qurultoy ancha vakolatli anjuman bo’lib, uning ishida Turkistonning ko’plab atoqli 
kishilari qatnashadilar. Ular orasida M. Cho’qayev, M. Abdurashidxonov, M. 
Behbudiy, U. Asadullaxo’jayev, Sh. Lapin, T. Norbo’tabekov, A. Z. Validiy, S. 
Yusupov, I. Shoahmedov va boshqalar bor edi. Qurultoy kun tartibiga 16 ta 
masalaning qo’yilishining o’zi ham uning katta ahamiyatidan darak berardi. 
Qurultoyda o’lkaning bo’lajak davlat qurilishiga alohida to’xtalinib, Turkistonga 
keng muxtoriyat huquqini beradigan demokratik Rossiya federatsiyasi tuzilishi 
g’oyasi ilgari surildi. Qurultoyda - Turkiston o’lka musulmonlari sho’rosini tuzish 
to’g’risida qaror qabul qilindi. Turkiston o’lka musulmonlar Sho’rosining birinchi 
yig’ilishida uning markaziy organi - Markaziy sho’ro tuzildi. Mustafo Cho’qayev 
Markaz raisi, Munavvar Qori rais muovini, Ahmad Zakiy Validiy kotib, M. 
Behbudiy, U.Assadullaxo’jayev va boshqalar a’zolar etib saylandilar. Markaziy 
sho’ro zimmasiga o’lkadagi barcha tarqoq, o’z holicha ish yuritayotgan, nizom va 
dasturlariga ega bo’lmagan uyushma va tashkilotlarni birlashtirish, faoliyatini 
muvofiqlashtirish vazifasi yuklandi. Buni uddalashda Markaziy sho’roning joylarda 
tashkil etilgan shu’ba (bo’lim)lari muhim rol o’ynadi. Jumladan, Toshkent shu’basini 
M. Abdurashidxonov, Samarqand shu’basini M. Behbudiy, Farg’ona shu’basini esa 
Nosirxon To’ra Kamolxon To’ra o’g’li boshqardi. Shu tariqa Turkistonda uchta 
hokimiyat organi vujudga keldi: 
1.Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkiston Qo’mitasi; 
2.Ishchi, askar deputatlari soveti; 
3.Turkiston o’lka musulmonlari sho’rosi, uning markaziy organi - Markaziy 
sho’ro. 
O’lka xalqlarining rahnamolari bo’lgan jadidlar, ruhoniyat arboblari o’z sa’y- 
harakatlarida mahalliy, hududiy manfaatlar, qiziqishlar bilan cheklanib qolmay, 
boshqa mintaqalardagi musulmonlar ommasi, ularning ilg’or vakillari bilan ham 
yaqindan hamjihat bo’lishga intildilar. Shu maqsadda ular 1917-yilning 1-2-mayida 
Moskvada bo’lib o’tgan Butunrossiya musulmonlari I qurultoyida ishtirok etdilar. 
Unda musulmonlar manfaatini himoya qiluvchi davlat qurilishi shaklan milliy-
hududiy, federatsiya asosidagi demokratik respublika bo’lishi ta’kidlandi. Qurultoyda 
Butunrossiya Musulmonlari sho’rosi, uning Ijroiya Qo’mitasi ta’sis etildi. Ijroiya 
Qo’mitaga o’lkamiz vakillaridan U.Asadullaxo’jayev va I. Shoahmedovlar a’zo etib 
saylandilar. 

---

144 
Turkiston vakillari ishtirok etgan va 1917-yilning 21 - 31-iyul kunlari Qozon 
shahrida bo’lib o’tgan Butunrossiya musulmonlarining II qurultoyi ham Rossiya 
musulmon aholisining ozodlik va mustaqillik sari harakatlanish yo’lini aniqlashtirish 
va muvofiqlashtirishda muhim qadam bo’ldi. Unda Turkiston, Kavkaz va Qrimda 
davlat boshqaruvini mehnatkashlarning o’zlari hal etishi, musulmonlar kurashini 
tashkil etish uchun Butunrossiya Harbiy Sho’rosini ta’sis etish to’g’risida qarorlar 
qabul qilindi. 
1917-yilning 17-20-sentabr kunlari Toshkentda bo’lib o’tgan Umumturkiston 
musulmonlari vakillarining II Qurultoyi o’lka xalqlari xayotida muhim rol o’ynadi. 
Unda 500 nafar vakillar ishtirok etdi. Qurultoyda tarkibi 12 kishilik Turkiston o’lka 
Qo’mitasi, 24 kishilik “Mahkamai Sharia” (parlament) tashkil etildi. Qurultoyning 
maxsus qarorida ularning Rossiya davlati konstitutsiyasiga muvofiq keladigan shariat 
qonunlari asosida faoliyat yuritishi ta’kidlangan edi. Qurultoyda “Sho’roi Islom”, 
“Sho’roi Ulamo”, “Turon”, “Ittihod” va shu kabi boshqa mahalliy milliy 
tashkilotlarni birlashtirib, ular negizida yagona “Ittifoqi Muslimin” (“Musulmonlar 
Ittifoqi”) siyosiy partiyasini tuzish g’oyasi ilgari surildi. Qurultoyda M. Behbudiy 
otashin nutq so’zlab, hammani birlikka, jipslashishga da’vat etgandi. “Ulug’ 
Turkiston” gazetasi qurultoy ruhini aks ettirib, Turkistonning o’z ichki ishlarini 
mustaqil hal etishga qodir bo’lgan o’lkaning mahalliy va milliy muxtoriyatini tuzish 
g’oyasini asosiy o’ringa qo’ygan edi. 
Shunday qilib, Turkistonning ilg’or ziyolilari milliy istiqlolga erishish yo’lida 
o’lkadagi barcha sog’lom, vatanparvar kuchlarni birlashib, jipslashib harakat qilishga 
da’vat etgandilar. Biroq, afsuski, Turkistonda ayricha faoliyat yuritgan, o’z 
nafsoniyatiga berilgan hamda muxolifatchilik ustivor bo’lgan ayrim mahalliy, milliy 
tashkilotlar mana shu yuzaga kelgan imkoniyatlardan foydalana olmadilar. Bu esa, 
shubhasiz, vaziyatni ustamonlik bilan o’z izmiga burib yuborishga intilayotgan 
bolsheviklarga qo’l keldi. 
Muvaqqat hukumatning mamlakatni jahon urushidan olib chiqa olmaganligidan, 
agrar va milliy masalalarni hal etolmayotganligidan bolsheviklar ustamonlik bilan 
foydalandilar. Bolsheviklar ilgari surgan “Butun hokimiyat Sovetlarga!”, “Yer 
dehqonlarga”, “Xalqlarga tinchlik” shiorlari ularning hokimiyatga kelishlarida 
ayniqsa asqotdi. Rossiya poytaxti Petrogradda 1917-yil 24-25-oktabrda davlat 
to’ntarilishi sodir bo’ldi. Uni Lenin boshchiligida bolsheviklar partiyasi zo’rlik bilan 
amalga oshirdi. 1917-yil 25-oktabrda bolsheviklar tomonidan Petrogradda 
Butunrossiya Sovetlarining II qurultoyi chaqirilib, unda Lenin boshliq Sovet 
hukumati - Xalq Komissarlari Soveti tuzildi. Sulx va Yer to’g’risida dekretlar qabul 
qilindi. Sovet hukumati nafaqat Markazda, balki shu bilan birga sobiq chor Rossiyasi 
tasarrufidagi barcha hududlarda ham o’z hokimiyatini o’rnatish harakatida bo’ldilar. 
Turkistonda sovet hokimiyatining o’matilish. Bolsheviklar Markazda siyosiy 

---

145 
hokimiyatni qo’lga kiritgach, Turkistonda ham sovet hokimiyatini qaror toptirishga 
intildilar. Turkistonda sho’rolar hokimiyatini o’rnatish g’oyatda murakkab jarayonda 
kechdi. Buning boisi, avvalo, oktabr g’oyalarining mahalliy tub joy aholining dili va 
shuuriga botmaganligidadir. Negaki, bu zamin aholisi bolsheviklar partiyasi dasturida 
nazarda tutilgan sotsialistik o’zgarishlar orqali hamma narsani umumlashtirish va 
milliylashtirishni yoqtirmasdi. Mahalliy xalq o’zining tarixan tarkib topgan, asrlar 
davomida shakllangan o’ziga xos turmush tarzini, yashash sharoitini, xo’jalik 
yuritish, idora qilish tartib-qoidalarini bir lahzada tubdan o’zgartirishni xohlamasdi. 
Bu narsa uning ongi, tafakkuriga, milliy o’zligi va ma’naviy qiyofasiga mos 
kelmasdi. Ayniqsa bolsheviklarning ateistik ruhdagi mafkurasi, uning hujumkor 
yo’nalishi islom qadriyatlari doimo e’zozlanib kelingan bu yurt odamlarining ruhiyati 
va dunyo qarashi bilan singisha olmasdi. Bir so’z bilan aytganda, mahalliy tub yerli 
aholi tabiiy ravishda oktabr g’oyalarini qabul qilmadi va unga moyillik ko’rsatmadi. 
Biroq begona maslak va g’oyalar bolsheviklar partiyasi va uning Turkistondagi 
yalovbardorlari tomonidan kuch va zo’rlik bilan o’lka xalqlariga majburan 
tiqishtirildi. 
Toshkentda faoliyat ko’rsatayotgan, asosiy tarkibi yevropalik aholi vakillaridan 
iborat harbiy qismlar, ishchi otryadlari mahalliy bolshevistik tashkilotlar 
boshchiligida qurolli qo’zg’olon yo’li bilan sovet hokimiyatini qaror toptirishga 
kirishdilar. Bolshevik V.S.Lyapin boshchiligida inqilobiy qo’mita tuzildi va 
qo’zg’olon boshlandi. 1917-yil 27-oktabr oqshomida Toshkentda boshlangan 
qo’zg’olon natijasida 1-noyabrga kelib Muvaqqat hukumatning Turkiston Qo’mitasi 
ag’darildi. General Korovichenko va Muvaqqat hukumatning Turkiston Qo’mitasi 
a’zolari qamoqqa olindi. Toshkentda Sovet hokimiyati o’rnatildi. Turkiston o’lkasida 
sovet hokimiyatini o’rnatish jarayoni qonli, fojiali voqealar bilan bog’liq holda 
kechdi. Jumladan, Farg’ona viloyatida sovet hokimiyatini o’rnatish jarayonida, 
Marg’ilonda 7 ming, Andijonda 6 ming, Namanganda 2 ming begunoh kishilar 
qirg’in qilindi. Samarqand, Kattaqo’rg’on, Yangi Buxoro, Termiz va boshqa 
shaharlarda ham sovet hokimiyati o’rnatildi. 
Turkistonda sovet hokimiyati organlarini tuzish vaqtida ham bolshevik 
yo’lboshchilarning ulug’davlatchilik va shovinistik siyosati to’la kuch bilan namoyon 
bo’ldi. 1917-yil 15-22-noyabr kunlari Toshkentda Turkiston ishchi, askar va dehqon 
deputatlari sovetlarining Ш O’lka qurultoyi hokimiyat masalasini o’zboshimchalik va 
biryoqlamalik bilan hal etdi. Unda bolshevik Kolesov boshchiligida Turkiston Xalq 
Komissarlari Soveti tuziladi. Uning tarkibiga 7 bolshevik va 8 ta so’l eser vakillar 
kiritildi. Uning tarkibiga butun o’lka aholisining 95 foyizini tashkil etuvchi yerli 
millat aholisidan esa birorta ham vakil kiritilmadi. 
Vaholanki, oktabr o’zgarishi rahnamosi Lenin imzo chekkan “Rossiya xalqlari 
huquqlari Deklaratsiyasi”, “Ezilgan va ekspluatatsiya qilinuvchi xalq huquqlari 

---

146 
Deklaratsiyasi”, “Rossiya va Sharq musulmonlariga” xitobnomasi hamda boshqa 
hujjatlarda millatlarning ozodligi, erki, huquqlari rasman e’tirof etilgan edi. Amalda 
esa ulug’ davlatchilik siyosati yuritildi. 
Sovetlar mahalliy aholining asriy orzularini ruyobga chiqarishni emas, balki 
aksincha uni har sohada kamsitish, milliy va diniy qadriyatlarini tahqirlash yo’lidan 
bordilar. Sovet hokimiyatining mahalliy aholining xususiy mulklarini tortib olish, 
hamma narsani Sovetlar manfaatlari yo’lida umumlashtirish yo’lida amalga oshirgan 
g’ayritabiiy faoliyati pirovard oqibatda o’lka halqlarining keskin norozilik 
harakatlarining kuchaya borishiga sabab bo’ldi. 
Sovet hokimiyati Turkiston jilovini qo’lga olib, o’zining avval e’lon qilgan 
balandparvoz va’dalaridan voz kechib, o’lka xalqlariga qarata olib borgan 
ikkiyuzlamachilik va munofiqlik siyosatiga javoban yurtning millatparvar 
rahnamolari faol harakatga keldilar. 1917-yil