O‘zbeкiston respubliкasi

36-
 
§. Ifodaviylik jihatdan o„zbek tili leksikasi 
 
Til nafaqat axborot uzatish vazifasini, balki shu bilan birgalikda, 
axborot uzatuvchining axborotga hissiy munosabatini ham ifodalaydi. 
Lisoniy tizimda bu hissiy munosabatni tashuvchi turli vosita mavjud. 
Ulardan biri leksemadir. Ana shu jihatidan o‗zbek tili leksemalari 
bo‗yoqsiz va bo‗yoqdor qatlamga bo‗linadi. 
Bo„yoqsiz leksika. 
O‗zbek tili lug‗at tarkibidagi leksemaning 
ko‗pchiligi so‗zlovchining hissiy munosabatini ifodalovchi bo‗yoqdan 
xoli bo‗ladi. Bunday birlik bo‗yoqsiz leksema. Masalan, 
bor, yo„q, 

---

127 
katta, mazali, daryo, urmoq, chiroyli, tez, husn 
kabi leksemalar borliq 
hodisalarini boricha aks ettiradi va unga so‗zlovchining munosabatini 
ifodalamaydi. Boshqacha aytganda, bo‗yoqsiz leksemaning kishi 
hissiy munosabatini ifodalovchi ifoda semalari nol darajada bo‗ladi. 
Biroq bu leksemaning bo‗yoqsizligi nisbiy, ya‘ni faqat lisonda. 
Nutqda har qanday bo‗yoqsiz leksema ham bo‗yoq kasb etishi 
mumkin. Masalan, 
katta 
leksemasining lisoniy mohiyati – sememasi 
bo‗yoqsiz. Biroq u nutqda boshqa nolug‗aviy tajallilar bilan qorishib, 
bo‗yoq kasb etadi. 
Dengiz k-a-tta edi 
gapida fonetik tajalli ta‘sirida 
katta 
leksemasi bo‗yoqdor nutqiy birlikka aylangan. 
Bo„yoqdor leksika. 
Bunday 
leksemaning 
kishi 
hissiy 
munosabatini ifodalovchi ifoda semasi bo‗rtib turadi: 
ulkan
, 
badnafs
, 
qiltiriq
, 
oniy
, 
tashrif
, 
oraz
, 
yovqur
, 
mahliqo
, 
badbashara 
va h. 
Bo‗yoqdor leksemaning ifodaviyligi ijobiy yoki salbiy bo‗lishi 
mumkin. Shunga ko‗ra bo‗yoqdor leksemalar