O‘zbeкiston respubliкasi

JК
dagi ot ish-harakat yo‗nalgan predmetni anglatadi: 
maktab
ga
, 
ish
ga
, zavod
ga
, ukam
ga
. Uning invariant affiksi 
-ga 
bo‗lib, nutqda 
turli fonetik, poetik, dialektal variantga ega bo‗ladi: 
kurak
ka
, 
tuproq
qa
, buyon
a
, qay
g
„
a
. 
JК ko‗makchi bilan sinonimik munosabatga kirishadi: 
uy
ga 
ketdi 
– uy 
tomon 
ketdi, ukasi
ga 
oldi – ukasi 
uchun 
oldi
. 
JК ChК, TК va O‗PКlari vazifalarini ham bajaradi: 
Biz 
hashamatli bino oldi
ga
(
da
) to„plandik. Bu gap
ga
(
ni
) tushunmadim. 
Кo„rsatish
ga
(
dan
) uyaldim
. 
JК dagi ot gapda: 
a)
vositali to‗ldiruvchi: 
Mohidil shoshilinch 
safarga 
otlana 
boshladi
. (J.Abd.) 
Dildor Nafisaning oppoq chaqnoq 
ko
„
zlariga 
havaslanib boqdi
. (H.G‗ul.) 
b)
o‗rin holi: 
Bahor ko„zi to„la yoshni yashirmoq uchun 
eshikka 
yugurdi
. (Sh.Rash.) 
Nayman 
cho
„
llariga
, 
to
„
qaylariga 
chinakam 
bahor keldi
. (S.Ahm.) 
d)
payt holi: 
Sport musobaqalari 
bahorga 
qoldirildi
. («Qashq.»). 
e)
maqsad holi: 
Baloning oldini 
olmoqqa 
ne choralar ko„rmoq 
lozim
? (J.Abd.) 
Bahor Po„latni 
kuzatishga 
yasanib chiqqan edi
. 
(Sh.Rash.) 
f)
sabab 
holi: 
O„z vaqtida 
davolanmaganimga 
juda 
afsuslanaman. Sitora sportda katta muvaffaqiyat 
qozonganiga 
xursand bo„ldi
. 
g)
 
miqdor-daraja holi: 
Ro„ziyevaDilshoda do„kondan 
besh so
„
mga 
turli o„quv qurollari sotib oldi
. 
Qisqargan qolipli gaplarda kesim vazifasida keladi:
Кitob 
hammaga
. Bilim 
ommaga
. 
Кo‗rinadiki, JК ot turkumida КК UGMsini «oldingi otni keyingi 
fe‘lga vositali to‗ldiruvchi va hol vazifasida bog‗lash» tarzida 
xususiylashtiradi. 
O„PК 
ot turkumida КК UGMsini «oldingi otni keyingi fe‘lga 
vositali 
to‗ldiruvchi va hol vazifasida bog‗lash» tarzida 
xususiylashtirib, ish-harakatning bajarilish o‗rni, vaqti, sharoiti, holati, 

---

247 
sababi, maqsadi kabi tajalli ma‘noni ifodalaydi. O‗PК
-da 
ko‗rsatkichiga ega: 
qishloqda, yozda, hovlida
. 
O‗PКdagi so‗zlar uyushib kelganda oldingilarida qo‗shimcha 
tushib qolishi mumkin:
Na sada daraxtlari osti, na masjidlar, na doim 
bazm qiziydigan gavjumda 
biror sharpa eshitasiz
. (J.Abd.) 
O‗PКgapda: 
a)
vositali to‗ldiruvchi: 
Botir
da 
bog„bonlikka mehr bolalikda 
uyg„ondi
. (N.Saf.) 
b)
o‗rin holi: 
Кatta-katta ko„chalar
da 
yursin
. (O‗.Umar.) 
d)
payt holi: 
O„sha kezlar
da 
Yolqin akam otda g„o„zani 
kultivatsiya qilar edi
. (P.Qod.) 
e)
tarz holi: 
Qiz horg„in, parishon hol
da 
uyga qaytdi
. (Oyb.) 
f)
maqsad holi: 
Biz yangi maktab binosi qurilishi masalasi
da 
keldik
. (J.Abd.) 
g)
kesim: 
Olimjonning ikki ko„zi ko„m-ko„k g„o„zalar
da
. 
(Sh.Rash.)
Кatta izzat
da
, kichik xizmat
da
. Bunda ham sintaktik 
qisqaruv yuz bergan. 
O‗PК gap bo‗laklariga xoslanganda anglashiladigan ma‘no u 
birikayotgan so‗zning lug‗aviy xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, 
ko„cha 
so‗zida o‗rin ma‘nosi bor, shuning uchun (
ko„chalarda
) 
so‗zshakli gapda o‗rin holi vazifasida kelgan, 
o„sha kezlar 
birikuvidan 
payt anglashiladi, shu boisdan bu birikma O‗PКda payt holi bo‗lib 
kelgan. Demak, O‗PК substansial mohiyatining voqelanishida tajalli 
ma‘noning roli katta. 
Кesimlik kategoriyasi
. 
Bog„lama
. Кesimlik kategoriyasi ot 
turkumida o‗z mohiyatini cheklangan darajada namoyon qiladi. U bu 
turkumda ikki ko‗rinishga ega bo‗ladi: 
a)
hozirgi zamon ko‗rinishi; 
b)
o‗tgan va kelasi zamon ko‗rinishi. 
Кo‗p holda ot turkumida kesimlik kategoriyasi bog‗lama 
vositasida yuzaga chiqadi. 
Bog‗lama kesimlik kategoriyasini ot va boshqa kesimlik 
vazifasiga unchalik moslashmagan so‗zda yuzaga chiqaruvchi vosita. 
To‗liqsiz fe‘l 
bo„lmoq, hisoblanmoq, sanalmoq, deyilmoq 
kabi 
mustaqil fe‘l bog‗lama vazifasini bajaradi. 
Кesimlik kategoriyasining ot turkumidagi hozirgi zamon 
ko‗rinishida quyidagi tusga ega bo‗ladi: 
ishchi+