O‘zbeкiston respubliкasi

 
Har ikki qismi mustaqil holda ham ishlatiladigan juft otlar: 
1.
Qismlari o‗zaro sinonim: 
azob-uqubat, aysh-ishrat, dori- 
darmon, baxt-saodat, zeb-ziynat, izzat-ikrom, izzat-hurmat, kayf-safo, 
makr-hiyla, nasl-nasab, pand-o„git
. 
2.
Qismlari o‗zaro antonim: 
avra-astar, avlod-ajdod, achchiq- 
chuchuk, bordi-keldi, bosh-oyoq, er-xotin, o„g„il-qiz, savol-javob, 
salom-alik, qulf-kalit
. 
3.
 
Qismlarining ma‘nosi yaqin: 
ariq-zovur, baxt-taxt, baqir- 
chaqir, boj-xiroj, bosh-ko„z, dev-pari, sovg„a-salom, o„q-dori, qovoq- 
tumshuq, hisob-kitob, hol-jon, qo„y-qo„zi. 
II.
 
Qismlaridan biri mustaqil holda ishlatilmaydigan juft 
otlar: 
aldam-quldam, bozor-o„char, bola-baqra, qo„ni-qo„shni, latta- 
putta, yig„i-sig„i, maza-matra, mehmon-izmon, irim-sirim. 
III.
 
Har ikki qismi ham mustaqil ishlatilmaydigan juft 
otlar
: 
adi-badi, ashqol-dashqol, zer-zabar, shikast-rext, ikir-chikir, 
lash-lush, qalang„i-qasang„i, mirqinboy-shirqinboy, ya‟juj-ma‟juj. 

---

241 
54-
 
§. Otning morfologik belgilari va tasniflovchi kategoriyalari. 
 
Ot morfologik o‗zgaruvchi so‗z sifatida o‗ziga xos morfologik 
paradigmalarga ega. Son va subyektiv baho shakllari otning asosiy 
tasniflovchi grammatik shakllari hisoblanadi. 
Son kategoriyasi. 
Otlarda ziddiyat holida bo‗lgan birlik va 
ko‗plik ma‘nosi va bu ma‘noni ifodalovchi shakllar sistemasi 
grammatik son kategoriyasini tashkil etadi. 
Mantiqiy va grammatik sonni aralashtirmaslik kerak. Masalan, 
jamlovchi ot (
xalq, qo„shin, poda, suruv
) mantiqan predmet jamini 
bildiradi, lekin grammatik jihatdan birlikda deb qaraladi. 
Son kategoriyasining ikki: 
-lar 
affiksi bilan yasaluvchi shakli va 
shunga oppozitsiyada bo‗lgan nol ko‗rsatkichli shakli bor. Bulardan - 
lar 
affiksi otning ko‗plik shaklini yasaydi, birlik shakl esa nol 
ko‗rsatkichli shakli. 
-
lar 
shaklining 
ko‗plikni ifodalashi masalasida 
barcha 
tilshunoslar hamfikr. Ammo nol ko‗rsatkichli shakl masalasida har xil 
qarash bor. 
Кo‗pincha nol shakl faqat birlik ma‘nosining ifodalovchisi sifatida 
qaraladi. Ba‘zilar esa u na ko‗plik, na birlik ifodalashini ta‘kidlab, bu 
shaklning son kategoriyasi tarkibidagi o‗rniga shubha bilan qaraydi. 
Zero, nol shakl miqdoriy grammatik ma‘no anglatishdan mahrum 
ekan, unda -
lar 
shakli bilan aynan bir xil qurshovda o‗rin almashishini 
qanday tushunish kerak? Unda 
Askar o„rab oldi o„ngdan-u so„ldan 
(Mirt.) gapida mantiqan (
askarlar
) so‗zshakli ishlatilgan bo‗lar edi. 
Demak, -
lar 
va nol shakl – hozirgi o‗zbek tilida miqdor 
anglatuvchi grammatik ko‗rsatkich. Bu ular sof miqdor anglatadi, 
degani emas, albatta. Miqdor belgisi bu shakllarda kategorial ma‘no 
bo‗lsa, unda sifatiy yondosh va boshqa hamroh ma‘no ham mavjud. 
Quyida -
lar 
shaklining OGMlarini sanaymiz: 
«Кo‗plik» -
lar 
shakli eng ko‗p ifodalaydigan ma‘no. Bunda -
lar 
UGMsining kategorial ma‘nosi «ko‗plik» bo‗lsa, unga dialektik 
yondosh bo‗lgan ma‘no – «miqdoriy noaniqlik» va «sifatiy 
bo‗linuvchanlik». Ya‘ni grammatik ma‘no «bo‗linuvchan noaniq 
ko„plik
». Demak, «ko‗plik» ma‘nosi ifodalanganda, albatta, o‗z- 
o‗zidan «noaniqlik» va «bo‗linuvchanlik» ma‘nosi yuzaga chiqishi 
shart. Bunga misol: 
Bog„da shirin-shirin olma
lar 
bor
. Olmaning 

---

242 
ko‗pligi ayon. Ammo uning nechtaligi noaniq va bu ko‗plik 
bo‗linuvchan (olma+olma+olma...). 
«Jamlik» ma‘nosi ba‘zan sezilar-sezilmas, ya‘ni bo‗linuvchanlik 
xususiyatini saqlagan holda (a) yuzaga chiqsa, ayrim holda, xususan, 
turg‗unlashib qolgan izofada (b) yaqqol yuzaga chiqadi: a) 
kishilar 
orzusi, qushlar bayrami
; b) 
ishchilar sinfi, o„qituvchilar ro„znomasi, 
kitoblar uyi. 
-
lar 
shaklining «bog‗liqlik yoki o‗xshashlikka asoslangan 
ko‗plik»ni ifodalashi quyidagi misolda ko‗rinadi: 1. 
Avaz
lar
ga g„isht 
quyib berdim 
(Avaz va u bilan bog‗liq oila a‘zolariga). 2. 
Avvalgi 
sarvigul
lar 
o„qishni tugatishdi 
(Sarvigulga o‗xshaganlar). 
-
lar
ning miqdoriy va sifatiy belgisi ayrim holda unga makon va 
zamon o‗lchovida taxminiylikni ifodalash imkonini beradi. Masalan, 
1.
Adashmasam, uni urib burnini qonatganimda uch yosh