O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Ko‟rgazmali-amaliy  san‟at.  Bu  san‘at  turiga  turli  materiallardan  turmushda  foydalanish  maqsadida 
yaratilgan, lekin bir paytning o‘zida estetik ehtiyojni ham qondiradigan, go‘zallik ruhini ufurib turadigan, bezaklilik 
xususiyatiga  ega  narsalar  dunyosi  kiradi.  Narsalar  dunyosi  deyishimizning  sababi  shundaki,  ko‘rgazmali-amaliy 
san‘at mohir zargar ishlagan jajji uzukdan tortib, Xiva gilami-yu, ulkan devoriy rasmlar –  pannolargacha xilma-xil 
hajm va shakllarda kompozistiya, ritm, ranginlik orqali in‘ikos etgan go‘zallikni o‘z ichiga oladi.  
Bu san‘at  turining  ko‘rinishlari shu qadar xilma-xilki,  ularni sanab chiqishning o‘zi  juda  ko‘p  vaqtni oladi. 
Ayni paytda bu ko‘rinishlar aslo bir-birining o‘rnini bosolmaydi, bir-birini takrorlaydi ham. 
Ko‘rgazmali-amaliy  san‘at  qadimdan,  mehnat  qurollari,  hunarmandchilikning  rivojlanib  borishi  bilan 
kundalik  turmush  ehtiyoji  uchun  qo‘llaniladigan  ash‘yolarni  bezash,  me‘morlik  inshootlarini  turli  naqshlar  va 
koshinlar  vositasida  go‘zallashtirish  orqali  estetik  telablarga  javob  berib  keladi.  Aynan  ana  shu    san‘at  turida 
hunarmandchilikning san‘atga aylanishi ro‘y beradi. M., aytib o‘tganimizdek, XVIII-XIX asrlardagi Buxoro-Qo‘qon 
uslubida naqshlangan go‘zal mis qumg‘onlar dastlab faqat o‘zining muayyan maqsadga xizmat qilishi bilan diqqatga 
sazovor  edi.  Lekin  hozirgi  paytda  ular  har  biri  betakror  san‘at  namunasi,  misgar  ustaning  san‘atkorlik  mahorati 
tajassum topgan ma‘naviy qadriyat tarzida idrok etiladi. Yoki yog‘och o‘ymakorligini olaylik, uni biz hozirgi paytda 
hunar emas, san‘at mahsuli tarzida qabul qilamiz. 
Ko‘rgazmali-amaliy  san‘at  turi  deganda,  yuqorida  atganimizdek,  biz  faqat  xalq  amaliy  san‘atini  
tushunmasligimiz  kerak.  Qadimlardan  bizgacha  etib  kelgan  devoriy  rasmlarni  ham  unutmasligimiz  lozim. 
Xalchayon,  Fayoztepa,  Bolalik  tepa,  Afrosiyobdan  topilgan  devoriy  tasviriy  san‘at  namunalari  o‘zining 
monumentalligi  bilan  hanuzgacha  kishini  hayratga  soladi.  Ana  shunday  an‘anaviy  san‘at  namunalarini  hozir 
zamonaviy  binolarga  tatbiq  etish  yaxshi  natijalar  berayotgani  bizga  ma‘lum.  M.,CHingiz  Ahmarovning  Navoiy 
teatri foyesi devorlariga ishlagan, B.Jalolovning «Bahor» konstert zali devorlariga ishlagan monumental ponnolari 
shunday go‘zal va ulug‘vor san‘at asarlaridir. 
Shunday  qilib,  bu  qadimiy  va  doimo  navqiron  san‘at  turi  atrofimizda,  shaharsozlikda,  oilaviy  muhitimizda 
gulzoru  manzaralar,  gulchin  peshtoqlar,  o‘ymakor  ustunlar,  devoriy  rasmlar,  me‘moriy  releflar,  uzuklaru  sirg‘alar 
                                                 
197
 Qarang: Zоhidоv P. Mе‘mоr оlami. T., Qоmus, 1996, 128 b. 

---

v.h. shaklida namoyon bo‘lib, o‘zining xilma-xil estetik ko‘rinishlari bilan kundalik hayotimizni go‘zallashtirishga, 
badiiy-estetik didimizning yuksalishiga hissa qo‘shib turadi. 
Haykaltaroshlik.  Eng  qadimgi,  ibtidoiy  davrlardan  boshlab  hozirgacha  haykaltaroshlik  o‘z  maqeini 
yo‘qotmay  kelayotgan  san‘at  turlaridan  biri.  Haykaltaroshlik  materiali  bo‘lib,  yumshoq  (ganch)  va  qattiq  (tosh, 
yog‘och)  substrat  xizmat  qiladi.  Lekin  haykalning  tayyor  holatida  yumshoq  materiallarning  ham  qattiqlashganini 
ko‘ramiz.  M.,  ganch,  eritilgan  mis,  brinj  avval  suyuq  (yumshoq  holida  bo‘lib,  zarur  qoliplarga)  solgandan  keyin 
qattiqlashadi. 
Bu  san‘atning  asosida  faqat  oniy,  bir  lahzalik  san‘at  tasviri  yotadi.  Haykaltarosh  tomonidan  ana  shu  eng 
muhim harakatini topish hamda unga mos nur va soyani tanlash yuksak isde‘dodni talab qiladi. Zero o‘sha tanlangan 
oniy harakt bizga avvalgi haraktlar haqida estetik tasavvur beradi va bo‘lajak harakatlarga ishora qiladi. Shu uch  – 
(o‘tgan,  hozirgi,  kelasi)    zamondagi  harakat  ifodasi  joy,  nur  va  soyaning  o‘rin  almashishi  bilan  o‘zgaradi,  ya‘ni 
haykal ma‘lum ma‘noda o‘zgacha tovlanish kasb etadi. Boshqacha qilib aytganda, haykal nur va soya o‘yini bilan 
idrok etuvchini maftun qiladi. Unda estetik hissiyot uyg‘otadi. 
Haykaltaroshlik monumental san‘at deyiladi. Chunki  ko‘pincha u katta hajmli haykallar yoki majmularni o‘z 
ichiga oladi. Ayni paytda uning kichik hajmdagi va har biri o‘ziga xos bo‘lgan holda muayyan yuzalikda shakllar 
uyg‘unligini  tashkil  etadigan  ko‘rinishlari  ham  mavjud.  Haykaltaroshlikning  birinchi  hiliga  alohida  makonni 
egallagan va har hil rakkursda tomosha qilish mumkin bulgan asarlar kiradi. Unga qadimgi Yunonistonning Rodost 
oralidan chiqqan san‘atkorlar  Agesandr,  Atenador va  Polidor yaratgan  mashhur  «Lokon»  haykallar  majmui  misol 
bo‘la  oladi.  Ikkinchi  hil  haykaltaroshlik  releflarda,  peshtoqlar  va  devorlarni  bezab  turuvchi  bo‘rtma  shakllarda, 
asosan me‘morlik san‘atiga singishib ketgan holda namoyon bo‘ladi. Masalan, buddhachilik davriga oid «Ayritom 
musiqachilari» deb shartli nomlanadigan bo‘rtma haykallar guruhi shular jumlasidan.  
Haykaltaroshlik hayvonlarni,  o‘simliklarni ham tas‘virlaydi. Lekin uning asosiy  mazmuni  –  inson va  uning 
ruhiyati. Haykaltarosh, sumba, iskana, qolib yoki lo‘mboz vositasida bizga toshdagi, yog‘ochdagi, (bironza) birinch 
yoki ganchdagi inson qiyofasini taqdim etadi. Badiiy qiyofa qanchalik jonli chiqsa, uni turli nuqtadan tomosha qilish 
imkoni qancha  keng bo‘lsa, o‘sha  asar haqiqiy  san‘at  namunasi deb qabul qilinadi.  Haykallar san‘at  asari sifatida 
bir-birini  takrorlamasligi  kerak.  Shu  bois  sho‘rolar  davrida  bir  qolipda  quyilgan,  har  bir  maydonga,  guzarlarga, 
davlat idoralari oldiga o‘rnatilgan ulug‘ rahbarning qiyofasi, bir qolipda quyilgan «dohiylar» haykallari hech qachon 
san‘at asari bo‘lolmaydi.  
Ko‘pgina  san‘at  turlarida  bo‘lganidek,  haykaltaroshlik  ham  deyarli  barcha  estetik  xususiyatlarni  namoyon 
etadi.  M.,  poytaxtdagi  Motamsaro  Ona  haykali  fojeaviylikni,  D.Qutimurodov  yog‘ochdan  ishlagan  «Qoraqalpoq 
qizi» go‘zallikni, Toshkent zilzilasiga bag‘ishlangan me‘morial – ulug‘vorlikni o‘zida in‘ikos ettiradi.