O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi


Abu  Nasr  Muhammad  ibn  Tarxon  al  Forobiy



Download 3,89 Mb.
Pdf ko'rish
bet30/408
Sana07.07.2021
Hajmi3,89 Mb.
#111120
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   408
Bog'liq
Andijon mashinasozlik instituti

Abu  Nasr  Muhammad  ibn  Tarxon  al  Forobiy  (870-950,  asarlari:  Kitob-ul  xuruf,  Fozil  odamlar  shahri, 
Ehsoul ulum, Siyosat falsafasi, Fuqarolik siyosati) falsafa va tabiiy fanlar tarixiga oid yuzga yaqin asar muallifidir. 
U  fanlar  bilish  vositalari  ekanligidan  kelib  chiqqan.  Bunda  mutafakkir  nazariy  (mantiq,  falsafa,  tabiiy  fanlar)  va 
amaliy  (axloq,  siyosat)  fanlarni  farqlagan.  Fanlar  tizimida  u  insonga  haqiqiy  bilimni  soxta  bilimdan  farqlash 
imkonini  beruvchi  mantiqni  birinchi  o‘ringa  qo‘ygan.  Ayni  shu  sababli  faylasuf  inson  tafakkuriga  alohida  e‘tibor 
bergan.  Aynan  falsafa  insonga  borliqning  mohiyatini  tushunish  imkonini  beradi.  Borliq «yagona»  va  ayni  vaqtda 
«ko‘p»dir. Borliqning mazkur holati emanatsiya, ya‘ni «yagona» muhitdan borliqning turli muhitlari kelib chiqishi 
mahsulidir.  Forobiy  asarlarida  dunyo  bir-biriga  kiruvchi  to‘qqiz  gumbaz  ko‘rinishida  namoyon  bo‘ladi.  Bu 
gumbazlarda ularning Yer atrofida aylanishi sababi hisoblangan jonlar yashaydi. Gumbazlar o‘z harakatini dastlabki 
turtkidan  boshlagan.  Forobiy  dunyoning  rang-barangligini  tushuntirish  uchun  Aristotelning  shakl  va  materiya 
haqidagi ta‘limotidan foydalangan. U jonning umrboqiyligi haqidagi masalada Platon fikriga qo‘shilmagan, chunki 
uning paydobo‘lishi va o‘limi tananing paydobo‘lishi va o‘limi bilan bir vaqtda  yuz beradi, deb hisoblagan. Ayni 
shu sababli Forobiy ijodida bilish  nazariyasi Platondagi kabi xotirlash  nazariyasi emas, balki dunyoni sezgi va aql 
birligi  sifatida  anglab  etish  nazariyasidir.  Bunda  aqlli  jon  narsalar  tabiatini  sezgilar  idrokidan  foydalanib  anglab 
yetadi.  Narsalarning  mohiyati aql bilan anglab  yetiladi.  Bunda  aql avvalo  mantiqqa  tayanishi,  lekin sezgi a‘zolari 
beruvchi materialdan foydalanishi lozim.  
Forobiy borliqning birinchi sababi va harakat manbai sifatida Xudo mavjud deb hisoblagan bo‘lsa-da, uning 
falsafasi bilish va borliqning murakkab masalalarini yechishga intilish bilan tavsiflanadi. Ayni shu sababli faylasuf 
borliqning  holatlarini,  uning  shakllarini:  oddiy  elementlar  –  havo,  olov,  yer,  suvni;  shuningdek  minerallar, 
o‘simliklar,  hayvonlar,  inson  va  osmon  jismlarini  sinchiklab  o‘rganadi.  SHu  tariqa  u  tashqi  dunyoning  ob‘ektiv 
mavjudligiga urg‘u beradi. Forobiyning falsafiy qarashlari SHarq falsafasining rivojlanishiga kuchli ta‘sir ko‘rsatdi.  
Forobiyning  gnoseologiyasi  tabiatshunoslik,  matematika,  musiqa,  tilshunoslik  va  boshqa  fanlar  sohasidagi 
bilimlarga  asoslanadi.  U  tabiat  insondan  tashqarida  va  unga  bog‘liq  bo‘lmagan  holda  mavjuddir,  deb  hisoblaydi. 
Farobiy fikricha, ob‘ekt sub‘ektga qadar mavjud bo‘lgan. Seziladigan narsalar sezgilardan oldin paydo bo‘lganidek, 
bilish mumkin bo‘lgan narsalar ham bilishdan oldin paydo bo‘lgan
4
.  
Forobiy  fikricha,  inson  bilimlarni  tashqi  dunyodagi  hodisalarni  bilish  jarayonida  o‘zlashtiradi.  Bu  jarayon 
sezish,  idrok  etish,  xotira,  tasavvur  qilish  va  eng  muhimi  –  mantiqiy  mulohaza  yuritish,  tafakkur  kabi  usullarni 
qamrab oladi. Bu vositalar yordamida inson fanni o‘rganadi. Forobiy «Fan va san‘atning o‘ziga xos xususiyatlari» 
asarida tabiatni bilishning uzluksizligini, bilish – bu bilishdan bilimga, sababni bilishdan oqibatni bilishga, hodisani 
bilishdan mohiyatni bilishga eltuvchi yo‘l ekanligini qayd etadi.  
Forobiy  fikricha,  inson  paydobo‘lganidan  so‘ng  avvalo  «oziqlantiruvchi  kuch»  paydo  bo‘ladi  ,  uning 
yordamida  oziqlanish  jarayoni  yuz  beradi.  So‘ngra  sezgi  organlari  paydo  bo‘ladi  ,  ular  insonga  sezish,  tasavvur 
qilish  qobiliyat  va  xotirani  beradi.  SHundan  keyingina  inson  «orzu  kuchi»  yordamida  bilim  va  hunarlarni 
o‘zlashtiradi, foydali narsalarni foydasiz narsalardan farqlaydi, o‘z xulq-atvorini tartibga soladi. Forobiy insonning 
barcha kuchlari ma‘lum sezgi organlari bilan moddiy sabab orqali bog‘lanadi, bu kuchlarning birortasi ham moddiy 
sababsiz mavjud bo‘la olmaydi
5
, deb hisoblaydi.  
Forobiy  inson  ruhining  bir  tanadan  boshqa  tanaga  o‘tishini  qat‘iyan  rad  etadi  va  ruh  ham,  tana  kabi 
substantsiyalarning individual birligidan iborat, deb hisoblaydi. Uning bu fikri noizchil bo‘lgan. Bunday noizchillik 
Aristotelning bilish nazariyasida ham kuzatiladi.  
Aristotelga ergashib Forobiy ham ayrim narsalar birlamchi, mavjud tushunchalar va g‘oyalar – ikkilamchidir 
va  ular  aqlda  muayyan  narsalarning  mavhumlashishi  natijasida  paydo  bo‘ladi,  deb  hisoblaydi.  Forobiyning  bu 
                                                 
4
  Qarang:  Фароби.  Комментарии  к  категориям  Аристотеля  //  Избранние  произведения  мислителей  стран 
Ближнего и Среднего Востока. – M., 1961. – 191-b. 
5
 Qarang: Фароби. Фусус ал-Хикам. Мажему ал-Фараби. 1997. – 150-152-b 


g‘oyalari  universaliyalar  va  umumiy  tushunchalar  haqidagi  qarashlarida  yanada  aniqroq  namoyon  bo‘ladi. 
Universaliyalar mavjud bo‘lgani uchun ham umumiy tushunchalar mavjuddir, deb hisoblaydi
6
 buyuk mutafakkir. 
Bilish  bosqichlari  o‘rtasidagi  farqlarni  tushunish  Forobiyga  bilish  yo‘llari  to‘g‘risida  mulohaza  yuritish 
imkonini  beradi.  Bilishning  fiziklar  foydalanuvchi  birinchi  yo‘li  sezishdan  boshlanishi  lozim,  chunki  tana  sezgiga 
yaqinroqdir. Bu hol sezgilar muayyan narsalarni aks ettirishi bilan izohlanadi. Narsalar sezgi organlarida aks etgach, 
jismni va  uning  yuzasi, chiziqlari va nuqtalarini  mavxum  o‘rganishga o‘tishi lozim.  Matematiklar jismning  u  yoki 
bu jihatlarini teranroq bilish uchun foydalanuvchi bilishning ikkinchi yo‘li mavhumlashtirishdan boshlanishi darkor. 
Bilishni  mavhum  nuqtadan  boshlagan  aql  muayyan  jism  bo‘ylab  harakatlana  boshlaydi,  mavhum  chiziq,  yuza, 
jismni anglaydi va so‘ngra muayyan jismni tushunib yetadi.  
Ilmiy bilim va  falsafiy tafakkurning rivojlanishi bilish yo‘llariga boshqacha nazar tashlash imkonini beradi, 
biroq Forobiy ilgari surgan g‘oya Gegel falsafasida o‘zining yanada barkamolroq ifodasini to‘adi. «Vazifa bilishdan 
iborat  bo‘lgani  tufayli,  kuzatish  bilan  taqqoslash  haqidagi  masala  undan  voz  kechish  ma‘nosida  yechilgandir. 
Endilikda  masala  faqat  bilish  doirasida  nima  birinchi  bo‘lishi  va  undan  keyin  nimalar  anglab  yetilishi  lozimligi 
haqida bo‘lishi mumkin. Endi tabiatga muvofiq yo‘l emas, balki bilishga muvofiq yo‘l talab etiladi. Bilish fikrning 
muayyan mazmunidan ko‘ra, mavhum mazmunini anglab etishi osonroqdir»
7
. Binobarin, bilish masalasi borliqning 
qaysi  jihati  biluvchi  sub‘ektning  ob‘ekti  hisoblanishidan  kelib  chiqib  hal  qilinadi.  Umuman,  Forobiy  g‘oyalari 
nafaqat SHarq fanining, balki G‘arb ijtimoiy-falsafiy tafakkurining rivojida ham muhim rol o‘ynadi.  

Download 3,89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   408




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish