O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi


Antik  falsafada  Demokrit,  Geraklit,  Aflotun  va  Arastu  ta‟limotlari



Download 3,89 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/408
Sana07.07.2021
Hajmi3,89 Mb.
#111120
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   408
Bog'liq
Andijon mashinasozlik instituti

Antik  falsafada  Demokrit,  Geraklit,  Aflotun  va  Arastu  ta‟limotlari.            Qadimgi  Yunonistonda 
faylasuflarni  bemalol  suhbat  qurish  va  istalgan  savolga  javob  olish  imkoni  bo`lgan  donishmandlar,  hayot 
murabbiylari  sifatida  bilishgan.  Yunon  mutafakkirlari  Olam  tuzilishi  va  inson  hayoti  ma'nosini  tushuntirishga 
harakat qilib ko`rishgan. Ular o`simliklar, hayvonlar, inson tanasi, Quyosh va yulduzlarni o`rganishgan. 
Mashhur  yunon  faylasufi  Geraklit  Yyer  yuzidagi  hamma  narsa  olovdan  kelib  chiqqan  deya  uqtirar  edi. 
Geraklit  fikriga  ko‘ra, tabiat  (olov) uzluksiz  o‘zgarish jarayonini boshdan kechiradi.  U  rivojlanish  va  o‘zgarishlar 
manbaini ko‘radi: «Hamma narsa kurash orqali va zaruriyat tufayli yuz beradi. Har qanday hodisa o‘zining qarama-
qarshiligiga o‘tadi: sovuq narsa issiq narsaga aylanadi, issiq narsa sovuq narsaga aylanadi, ho‘l narsa quruq narsaga 
aylanadi,  quruq  narsa  ho‘l  narsaga  aylanadi».  Quyosh  har  lahzada  yangilangani  kabi,  barcha  hodisalar  ham 
o‘zgaradi.  «Ayni  bir  daryoga  ikki  marta  tushish  mumkin  emas:  ikkinchi  marta  suvga  tushayotgan  odamga  yangi 
suvlar  oqadi».  Geraklit  sifat  jihatidan  bir-biriga  zid  bo‘lgan  hodisalar  va  jarayonlarni  ko‘radi:  hayot  va  o‘lim, 
uyg‘oqlik  va  uyqu,  yoshlik  va  qarilik  va  sh.k.  «Eng  toza  va  eng  iflos  dengiz  suvi:  baliqlar  uchun  u  to‘yimli  va 
xaloskor, odamlar uchun esa u ichishga yaroqsiz va hayot uchun xavflidir». Ko‘rib turganimizdek, qadimgi yunon 
faylasufi  o‘zgarishning  umumiyligi  va  har  bir  xossaning  qarama-qarshi  holatga  o‘tishi  narsalarning  barcha 
sifatlariga nisbiy tus berishini, ya‘ni muayyan holatlarga bog‘liq qilib qo‘yishini qayd etadi. 
Frakiyalik  Demokrit  degan  faylasuf  Geraklit  fikriga  e'tiroz  bildirgan,  bizni  qurshab  turgan  hamma  narsa 
ko`zga ko'rinmaydigan maydamayda zarralar — atomlardan tashkil topgan degan ma'nodagi fikrni bayon etgan edi. 
Yunon faylasufi Diogen Insonda hech qanday ehtiyojlar bo`lmasligi shart degan fikrni o`z ta'limotiga asos 
qilib  oldi.  Hayotdagi  barcha  qulayliklardan  voz  kechgan  Diogen  bir  bochkada  kun  kechirgan.  Makedoniyalik 
Aleksandr  undan:  "Senga  qanday  yordam  berishim  mjimkin?"  deb  so`raganida,  Diogen:  "Nariroq  tursang-chi, 
quyoshni to`sib qo`yding!" deya kinoya qilgan ekan. 
Qadimgi  yunon  olimi  Aristotel  to`plangan  bilimlarni  alohida  tarmoqlarga  ajratdi  va  ularni  mustaqil  fanlar 
sifatida ta'riflab berdi. Aristotelni Sharqda «Arastu» deya aytish keyinchalik odatga aylangan. 
Barcha  zamonlarda  olimlar  ilmiy  masala  yechimini  topgan  yunon  fizigi  va  matematigi  Arximedning 
"Evrika!"  (Topdim,  topdim!")  qiyqirig`ini  takrorlab  yurishadi.  Ehtimol,  bu  bir  afsonadir,  ammo  yunonlar  to`la 
ishonch bilan Arximed ko`zgular tizimidan foydalanib yorug`likni bitta yo`nalishga jamlagani va yunonlar ustiga 
hujum qilib kelayotgan rimliklarning kemalarini yondirib yuborgani haqida hikoya qilib berishadi. Arximed richag 
qonunini ishlab chiqdi va mashhur bo`lib ketgan bir iborani aytdi: "Menga tayanch nuqtasini topib bering,  Yerni 
o`z o`qidan chiqarib yuboraman!" 
Arximed  boshi  bilan  ilm  dengiziga  sho`ng`igan  olim  timsoliga  aylangan.  Rimliklar  uning  jonajon  shahri 
Sirakuzni bosib olganlarida qumda chizmalar chizgancha  matematikaga oid bir  masalani  yechishga  urinib o`tirgan 
ekan. Rimlik askar yetib kelganida: "Mening chizmalarimga qo'1 tekkizmagin!" deyishga ulgurdi, xolos: Arximedga 
nayza sanchilgan edi. 
      Platon  ham  ijtimoiy  muammolarni  tahlil  qilgan.  U  davlatning  mohiyati  va  shakllarini  shaxs,  ayniqsa 
podshoning  shaxsi  nuqtayi  nazaridan  o‘rgangan.  Uning  fikricha,  podsho  haqiqatparvarlik,  oqillik,  mardlik, 
adolatparvarlik  kabi  fazilatlarga  ega  bo‘lishi  lozim;  umuman  olganda,  odshoda  inson  barcha  qobiliyatlarining 
oqilona mushtarakligi mavjud bo‘lishi darkor. Platon insoniyat tarixida birinchi ideal davlat nazariyasini yaratadi. U 
davlatning uch shaklini tan oladi: monarxiya, aristokratiya va demokratiya. Bu shakllarning har biri ikki ko‘rinishda: 
qonuniy  va  noqonuniy  yoki  zo‘rlik  ishlatishga  asoslangan  ko‘rinishlarda  amal  qiladi.  Platon  davlatning  qonuniy 
shaklini ma‘qul ko‘radi. Uning fikricha, davlatni faylasuflar hammadan yaxshiroq boshqara oladilar. Platon o‘zining 
«Davlat» asarida bu haqda shunday deb yozadi: «Agar qashshoq va yo‘qsillar o‘z shaxsiy manfaatlarini qondirishni 


ko‘zlab,  jamiyatni  boshqarish  imkoniyatini  qo‘lga  kiritgan  bo‘lsalar,  bundan  yaxshi  ish  chiqmaydi:  hokimiyat 
bellashuv maydoniga aylanadi va bunday ichki urush uning ishtirokchilarini ham, qolgan fuqarolarni ham halokatga 
mahkum  etadi.  Hokimiyat  uni  sevguvchi  kishilar  qo‘liga  o‘tishi  ham  yaramaydi.  Aks  holda  ular  bilan  bu  sevgida 
raqiblar bellashadi...»
27

Aristotel ham o‘zining «Siyosat» asarida o‘z davlat nazariyasini bayon etgan. U: «Davlat nima uchun vujudga 
kelgan va insonni uning jamiyatdagi hayotida boshqaruvchi hokimiyatning nechta turi bor?», degan savolni o‘rtaga 
tashlaydi  va  o‘zining  bu  savoliga  shunday  javob  beradi:  «Davlat  yashash  uchun  yaratilmaydi,  balki  asosan  baxtli 
yashash uchun yaratiladi... Davlat oilalar va jamoalar o‘rtasida yaxshi hayot kechirish uchun aloqalar o‘rnatilganda, 
farovon  va  o‘ziga  to‘q  mavjudlik  maqsadida  vujudga  keladi»
28
.  Davlat  hokimiyati  masalasiga  kelsak,  Aristotel 
uning  «uch  yaxshi»  va  «uch  yomon»  shaklini  qayd  etadi.  Davlat  hokimiyatining  «yaxshi»  shakli  deganda  u 
jamiyatga  xizmat  qiluvchi  hokimiyat  shakllari:  monarxiya,  aristokratiya,  «politiya»,  ya‘ni  o‘rta  sinf  hokimiyatini 
tushunadi.  Davlat  hokimiyatining  «yomon»  shakllari  qatoriga  Aristotel  tiraniya,  sof  oligarxiya  va  ashaddiy 
demokratiyani kiritadi.  
Aristotel  sababiy  bog‘lanishlarning  rang-barangligi  muammosini  ilgari  surib,  dialektikani  yanada 
rivojlantirgan. Uning to‘rt sabab: moddiy,  formal,  harakatlantiruvchi  va  yo‘naltiruvchi  sabablar haqidagi ta‘limoti 
ma‘lum.  «Narsalar  va  hodisalar  vujudga  kelishiga  sabab  bo‘luvchi  omil  (materiya,  substrat)  –  moddiy  sabab»; 
«narsaning mohiyatini belgilovchi omil – formal sabab»; «harakat asosi – harakatlantiruvchi sabab»; «biror narsani 
amalga oshirishdan ko‘zlangan maqsad – yo‘naltiruvchi sabab». Aristotel shakl va mazmun (materiya) dialektikasini 
tahlil qilishning o‘z  usulini taklif qildi.  Narsa  – bu shakl  va  materiyaning birligi.  Narsalarning vujudga  kelishi va 
ularning  takomillashuvi  shaklga  bog‘liqdir.  SHakl  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra  faol,  materiya  esa  passivdir.  SHakl  – 
narsaning tashqi ko‘rinishi, u dunyoning rang-barangligi va borlig‘ini belgilaydi.  
G‘arb falsafasida –  Pifagor va Pifagorchilar uyushmasi falsafasi, eley maktabi falsafasi, shuningdek Suqrot, 

Download 3,89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   408




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish