O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Tabiiy kuzatishlar kundalik hayotimizning qiziq fotosuratlarini ko’rsatadi, lekin xulq-
atvorga ta’sir qiluvchi hamma omillarni ham nazorat qila olmaydi. Hayot tarzini turli xil joylarda 
kuzatish bu masalaning bir tomoni, boshqa tomoni esa ba’zi insonlarning boshqalardan 
tezroqligiga nima sababchiligini tushunib olishdir.
Bir vaqtning o’zida birdan ortiq tajribalar sodir bo’lishi mumkin.
So’rovnoma-ma’lum bir guruhning xulq-atvorini, qarashlarini aniqlash uchun savoldan 
tashkil topgan metod
Aholi- guruhlardagi hamma voqealar kuzatiladi va ba’zilari hisobga olinadi.
Eslatma: milliy tadqiqotlardan tashqari birorta izlanishlar mamlakatning butun aholisini 
qamrab ololmaydi.
Taxminiy namuna- har bir fuqoroga adolatli ravishda namoyish etiladi, chunki hammaning 
haqqi bor bu tajribalarda qatnashishga. 
So’rovnoma: 
20
David G. Myers. Psychology. Tenth Edition // Hope College Holland, Michigan. – NY.: Worth Publishers, 2013. – P. 
35 

---

105 
So’rovnoma- har bir muammoga chuqur yondashadi. Bu uslub aholidan ular xulq-atvori va 
fikrlarini bayon qilishni so’raydi. Savollar siyosiy fikrlardan tortib, jamoaviy fikrlargacha 
hammasini o’z ichiga oladi.
Yaqinda o’tkazilgan so’rovnoma: 
Amerikaliklarning yarmi o’tkan kundagi qayg’u va stressdan farqli ravishda ko’proq 
hursandchilik va rohat haqida gapirishdi. 
Kanadaliklar esa electron muloqotning yangi namunasidan foydalanadi. 2010-yilda 2008-
yildagiga qaraganda 35% kamroq e-maillar qabul qilingan.
22ta mamlakatdagi har 5ta odamdan 1tasi o’zga sayyoraliklar yerda mavjudligi va huddi 
insonlarday oramizda yurganiga ishonh bildirishdi.
Butun aholining 68%i-ya’ni 4,6mlrd odam din ularning kundalik hayotida muhimligini 
ta’kidlashdi. (2011-yil Dainer) 
Javoblar ko’pincha savollarning qanday tuzilganligiga va respondent ya’ni javob 
beruvchilarning tanlovlariga bog’liq bo’lib qoladi.
Savol tuzishdagi samaralar:
savol tuzishdayoki uning tarkibiga solishda ba’zan kichik o’zgarishlar ham katta natija 
beradi. Insonlar ko’pincha tinchlik, farovonlikdan ko’ra o’zlarining kamchilik va ehtiyojlariga 
ko’rsatilgan yordamni Afzal ko’radi. Tasdiqlovchi harakatlardan ko’ra maqullovchi muomilani, 
televizorda sigaret larni reklama qilishdan ko’ra ularning o’zlarini sahnaga chiqarishlarini ma’qul 
ko’rishadi.
2009-yilda mahalliy so’rovnomada qatnashgan 4ta Amerikalik: insonlarga ko’proq 
imkoniyatlar berilishini, sog’liqni sug’urta qilish va davlat boshqaruvida ishtirok etishga imkon 
berish kerakligini maqullashdi. Biroq boshqa bir so’rovnomada ko’pchilik amerikaliklar dederal-
davlat tomonidan tuzilgan sog’liqni saqlash muassasalaridan ko’ra, shaxsiy sog’liqni sug’urtalash 
tashkilotlarini afzal ko’rishdi.
Savollarni mohirona tuzish shunchalik nozik masalaki, tanqidchilarning savollari 
insonlarning ifodalalmoqchi bo’lgan fikrlarini aks etishi lozim.
Taxminiy namuna- biz har kuni kuzatgan namunalarimizni jonli tasvirlar orqali 
umumlashtirishga harakat qilamiz. Talabalarni baholashga professorning began statistik xulosasi 
va noto’g’ri namunalar haqida jonli fikr bildirish kabilar. Noto’ri fikrlarni etiborsiz qoldirishdagi 
nomaqulchilik jonli ammo tadbiq qilinmagan masalalrni umumlashtirish rad etib bo’lmaydigan 
masaladir.
Eslatma: umumlashtirishning eng zo’r asosi bu reprezentativ misoldir. Lekin har doim ham 
guruhdagi hammani so’roq qilishninh imkoni yo’q. siz universitet yoki kollejingizdagi talabalrni 
reprezentativ misol bilan qanday qamrab olishingiz mumkin?
Odatda siz guruhning har bir a’zosi teng huquqli qatnasha oladigan taxminiy izlashingiz 
lozim va so’rovnomangiz ishtirokchisi bo’ladigan talabalarning ismlarini ro’yxatda raqamlab 
chiqingiz lozim.
Kattaroq reprezentativ namunalar kichiklaridan ko’ra yaxshi lekin kichkina namunalarning 
100tasi 500ta rejalashtirilmagan namunadan yaxshiroq.
Siyotchilar mahalliy saylovlarda aynan shunday so’rovnomadan foydalanishadi. 1500 nafar 
tasodifiy so’rovnomalar o’tkazilgan odamlar orqali bir mamlakat aholisining fikrlari aks ettirilgan 
tasavvurga ega bo’lishimiz mumkin. Tasodifiy namunalarsiz boshqa namunalar, masalan 
telefondagi yoki televizordagi so’rovlar ko’pincha noto’gri natijalarni ko’rsatadi.
So’rovnoma natijalarini qabul qilishdan oldin tanqidiy o’ylash lozim
21
 
Keyingi usul shaxs patololgiyasini aniqlashda ishlatilgan. bundan tashqari psixologik testlar 
usuli mavjud. 
 
21
David G. Myers. Psychology. Tenth Edition // Hope College Holland, Michigan. – NY.: Worth Publishers, 2013. – P. 
28-29 

---

106 
Psixologiyaning o‘zining metodlari mavjud. Ilmiy tadqiqot usuli orqali ma’lumotlar olinadi, 
ilmiy nazariyalar ishlab chiqiladi va ular tekshiriladi. har qanday fanning rivojlanishi uning 
metodlarining ishonchliligiga tayanadi.
 
 
Labaratoriya tajribalari kundalik hayotimizni oydinlashtira oladimi?
Siz labaratoriyadagi tajribalar haqida eshitgangizda insonlarning real hayotdagi xulq 
atvori bilan labaratoriyadagi xulqi farq qilishiga hech qiziqqanmisiz javob berishdan oldin o’ylab 
ko’ring. Tajriba olib boruvchi labaratoriyadagi muhitni hayotiy muhitga yaqinlawtirishni xohlaydi. 
Tajriba qilinuvchi shaxs esa o’zining kundalik xususiyatlarini nazorat qiladi hamda o’zini 
mug’ombirona boshqa ko’yga soladi. Huddi samolyot ixtirochilariga nazoratga olinga vaziyatda 
yangi andoza yaratish topshirilgani kabi labaratoriya tajribalari ham psixologlarga yangi muhit 
yaratish imkonini beradi.
Tajriba olib boruvchining maqsadi, kundalik hayotimizdagi xulq-atvorlarni qayta yaratish 
emas, balki nazariy tamoyillarni tast qilishdir. Bu tamoyillar kundalik hayotimizdagi xulq-atvorni 
tushuntirib bera oladi. Psixologlar labaratoriyada zo’ravonlikka qarshi hujumni aniqlash uchun 
tajriba olib borganlarida, ular tajavvuskor xulq-atvorning nazariy tamayillari uchun test 
topshirdilar. Shunga o’xshash ko’rish sistemasidagi tamoyillar ham tajribalar natijasida 
rivojlandi.
22