O‘zbek tili fonetikasi

Dissimilyatsiya. (Eslab qoling). 
Leksema  nomemasi  tarkibidagi  ma’lum  belgisiga  ko‘ra  ikki  o‘xshash undosh 
tovushning  so‘zlovchining  talaffuz  qulayligiga  intilish  harakati  tufayli  o‘xshash 
belgilarning  yo‘qotilishi  dissimilyatsiya  hodisasini  keltirib  chiqaradi.  Bunday 
hodisaning  ro‘y  berishi  esa  leksema  nomemasining  og‘zaki  so‘zlashuvga  xos 
variantining hosil bo‘lishiga olib keladi. Masalan, biror leksemasi tarkibidagi ikkita r 
undoshi  titroqlik  umumiy  belgisiga  ega  bo‘lganligi  tufayli,  ikkinchi  undosh  burun 
tovushga  almashinadi.  Natijada  bir  leksemaning  biror  va  biron  variantlari  paydo 
bo‘ladi.  Shuningdek,  mo‘may  leksemasidagi  ikki  bir  xil  undoshning  birinchisi  lab 
undoshlik  belgisini  yo‘qotib,  til  oldi  undoshiga  aylanib,  talaffuz  qulayligini  hosil 
qiladi.  Buning  natijasida  bir  leksemaning  mo‘may  va  no‘may  variantlari  vujudga 
keladi. 
Dissimilyatsiyaga uchrashi uchun ikkita bir xil undoshning bo‘lishi shart emas. 
Ma’lum bir belgisi bilan o‘xshash bo‘lgan ikki undosh ham dissimilyatsiyaga ehtiyoj 
sezishi  mumkin.  Masalan,  mabodo  leksemasidagi  m  va  b  undoshlari  labiallik 
belgisiga  ko‘ra  o‘xshash  bo‘lganligidan,  nutqiy  jarayonda  talaffuz  qulayligini 
ta’minlash maqsadida birinchi undosh til oldi sonor undoshga almashtiriladi. 
Leksema  nomemasi  tarkibidagi  ma’lum  belgisiga  ko‘ra  ikki  o‘xshash undosh 
tovushning  so‘zlovchining  talaffuz  qulayligiga  intilish  harakati  tufayli  o‘xshash 
belgilarning  yo‘qotilishi  dissimilyatsiya  hodisasini  keltirib  chiqaradi.  Bunday 
hodisaning  ro‘y  berishi  esa  leksema  nomemasining  og‘zaki  so‘zlashuvga  xos 
variantining hosil bo‘lishiga olib keladi. Masalan, biror leksemasi tarkibidagi ikkita r 
                                                                 
1
 Фазилов Э. Староузбекский язык. I. -С.601.
 
2
 Джураев Б. Шахрисабский говор узбекского языка. -С.57.
 
3
Бабаниязов 
Х.Б. 
Фонетико-морфологические 
особенности 
кипчакских 
говоров 
южного 
хорезма. 
Автореф.дисс…канд.филол.наук. Ташкент,1966. -С.16 
 

---

89 
 
undoshi  titroqlik  umumiy  belgisiga  ega  bo‘lganligi  tufayli,  ikkinchi  undosh  burun 
tovushga  almashinadi.  Natijada  bir  leksemaning  biror  va  biron  variantlari  paydo 
bo‘ladi.  Dissimilyatsiyaga  uchrashi  uchun  ikkita  bir  xil  undoshning  bo‘lishi  shart 
emas. Ma’lum bir belgisi bilan o‘xshash bo‘lgan ikki undosh ham dissimilyatsiyaga 
ehtiyoj sezishi mumkin. Masalan, mabodo leksemasidagi m va b undoshlari labiallik 
belgisiga  ko‘ra  o‘xshash  bo‘lganligidan,  nutqiy  jarayonda  talaffuz  qulayligini 
ta’minlash maqsadida birinchi undosh til oldi sonor undoshga almashtiriladi.