O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi m. Yo‘ldoshev, SÍ. Mamatqulov, F. Yo‘ldoshev iqtisodiyot nazariyasi

4.4. Òalab qonuni
Bozordagi talab o‘zgaruvchan (elastik) bo‘ladi. Bu hodisa talab
qonuni bilan bog‘liq izohlanadi. Òalab qonuni — bozordagi
talabning tovarlar narxiga nisbatan teskari mutanosiblikda o‘zga-
rishini bildiradi. Òalab qonuni narx darajasi bilan talab miqdorining
teskari mutanosiblikda bog‘liqligini ko‘rsatadi. Uning formulasi
quyidagicha ifodalanadi
1
:


B
1
,
T
Q
V
bu yerda, Ò
B
— talab; V — tovar narxi; Q — tovar miqdori.
Odatda, hamma biladiki, bozorda narx oshsa, talab kamayadi,
narx pasaysa, aksincha, talab ortadi, xuddi shu holat talab qonuni
deb ifodalanadi. Narx arzonlashganda talab ortadi, chunki ilgari
muayyan tovarni sotib olishga qurbi yetmaganlar uni sotib olish
imkoniga ega bo‘lishadi.
Òalabga narxdan boshqa bir qator omillar ham ta’sir ko‘rsatadi,
lekin buni talab qonuni bilan izohlab bo‘lmaydi. Shu sababli
narxning talabga ta’siri doimiy xarakterga ega emas, chunki ayni
shu tovarni yuqori narxda oldin olganlar ham endi uni ko‘proq
xarid qila olishadi. Ma’lum bir tovarga narxning ortishi ikkinchi
bir narxi arzon tovarga bo‘lgan talabning ortishiga sabab bo‘ladi.
Bu holat talabni o‘rinbosar tovarga ko‘chiradi. Natijada narxi
o‘zgarmagan tovar arzonlashgan tovarga nisbatan qimmat bo‘ladi,
shu sababli xaridor arzon tovarni ma’qul ko‘rib, uni ko‘proq xarid
qila boshlaydi. Bu jarayon, asosan, o‘rinbosar tovarlarga taalluqli
bo‘ladi. Masalan, bu holat oziq-ovqat mahsulotlaridan — un,
makaron kabilar qimmatlashsa, guruch mahsulotlari narxi
o‘zgarmay qolsa, albatta, xaridor guruchni ko‘proq sotib ola bosh-
laydi. Ammo ayrim toifadagilar borki, ularning xarid imkoniyatlari
yetarli bo‘lganligi uchun avvalgidek o‘zlari ma’qul ko‘rgan mahsu-
lotlarni xarid qilaverishadi, lekin un mahsulotlariga bo‘lgan umu-
miy talab biroz qisqaradi, chunki uning bir qismi guruch mahsuloti
tomonga o‘tib ketadi.
1
À. O‘lmasov. Iqtisodiyot asoslari. T., «Mehnat», 1997, 51-bet.

---

65
Demak, ayrim tovarlarga narx oshganda ularga talab qisqaradi,
xaridorlar muayyan tovarni kamroq olishadi yoki uni olmay
qo‘yadilar. Narxi oshgan tovarga bo‘lgan avvalgi talab boshqa
o‘rinbosar, lekin narxi oshmagan tovarga tomon o‘tadi. Buni oddiy
misol bilan tushuntirishga harakat qilamiz. Bozorda, ayniqsa, bahor
paytida kartoshkaning bahosi ko‘tarilib, avvaliga 1500 so‘mga,
keyin asta-sekin o‘saborib, 2000 so‘mga yetadi. Shu vaqtda
sholg‘omning bahosi 500 so‘mni tashkil etib, bir xilda turibdi.
Demak, talab qonuniga ko‘ra ko‘pchilik iste’molchilar kartoshkaga
o‘rinbosar bo‘lgan sholg‘om olishni ma’qul ko‘radilar, natijada
talabning bir qismi sholg‘om tomon o‘tadi, kartoshka xaridi qisqarib
boradi.
Yuqorida keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, talab bilan
narx o‘rtasida miqdoriy bog‘liqlik talab qonuni borligidan dalolat
beradi, lekin bu bog‘lanish mutlaq bog‘liqlik bo‘ladi, degan xulosani
bermaydi.