Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

Modellashtirish tamoyili va o‘xshatish metodi – 
ob’ektlarning ba’zi bir xossalarini 
ularga  o‘xshagan  moddiy  yoki  nomoddiy  (konseptual  tushunchaga  asoslangan, 
mantiqiy-matematik)  konstruksiyalarni  tadqiq  qilish  orqali  bilish  mumkinligiga 
asoslanadi.  Mohiyat-e’tibori  bilan  bu  qiyosiy  bilish  yo‘lidir.  «Qiyoslash», 
«o‘xshatish»,  «model»  tushunchalari  metodologik  nuqtai  nazardan  ko‘p  jihatdan 
o‘xshashdir.  Shu  munosabat  bilan  modellashtirish  (qiyosiy  bilish)  tamoyilini 
tushunishni  yengillashtirish  uchun  I.  Kantning  quyidagi  so‘zlarini  keltirish  o‘rinli 
bo‘ladi: «...Qiyosiy bilish ...ikki narsaning nomukammal o‘xshashligini emas, balki 
                                                 
160
  Курашов  В.И. Познание природы в интеллектуальных коллизиях научных знаний. М.: 
Наука. 1995. -С 283.  

---

ikki  mutlaqo  o‘xshash  bo‘lmagan  narsalar  o‘rtasidagi  ikki  munosabatning  mutlaq 
o‘xshashligini anglatadi»
161
. 
Mantiqdan ma’lumki, qiyosiy dalillar eng kuchsiz dalillardan biridir. Shuningdek 
muvofiq  modelni  yoki  tadqiq  qilinayotgan  ob’ektga  muvofiq  keladigan  o‘xshash 
ob’ektni tanlash muammolari ham mavjud. Bunday muammolarni, jumladan, yangi 
ilmiy bilimning shakllanish tarixidagi quyidagi epizodlar bilan tushuntirish mumkin: 
«Kimyoviy birikmalarning tarkibi yuzasidan Prust bilan Bertolle o‘rtasidagi bahs 
fan tarixida noto‘g‘ri qiyosiy xulosalar chiqarish zaminida tug‘ilgan munozaralarga 
yorqin  misol  bo‘ladi.  Prust  karrali  og‘irlik  nisbatlarining  aniq  namoyon  bo‘lishi 
holatlarini  umumlashtirib,  kimyoviy  birikmalar  tarkibining  ma’lumligi  to‘g‘risida 
xulosa  chiqardi.  Bunda  u  tarkibining  ma’lumligi  deyarli  sezilmaydigan  nisbatan 
murakkab  kimyoviy  birikmalarga  tayandi.  Bertolle  esa  tarkibning  noma’lumligi 
g‘oyasini himoya qildi. Ularning har biri o‘z sohasida o‘zicha haq edi. Ammo bahs 
ikki  olim  bir-birining  sohasiga  aralashishi  natijasida  tug‘ildi.  Prust  o‘sha  davrda 
(XIX  asrning  dastlabki  o‘n  yilliklarida)  kuchayib  borayotgan  nisbatan  umumiy 
atomistik  ta’limotga  tayanganligi  uchun  mazkur  bahsda  yutib  chiqdi.  XX  asrning 
boshida, issiqlik nurlanishi nazariyasidagi to‘lqinli va korpuskulyar manzaralarning 
qarama-qarshiligi esa  mutlaqo teskari xotima topdi. Bunga ham nisbatan umumiy 
konsepsiya–materiyaning  korpuskulyar-to‘lqinli  dualizmi  konsepsiyasi  mavjudligi 
sabab bo‘ldi»
162
. 
Paradigmalarni yengish qoidasi - ilmiy hamjamiyatda yuzaga kelgan paradigmalar 
(namunalar,  andozalar,  stereotip,  sxema,  dogma,  talqin  va  fikrlash  uslublari)ni 
yengish  qoidasi–ilmiy  bilish  faoliyatini  mutlaqo  yangini  kashf  etish  yo‘liga 
solishning  hamda  shakllangan  konsepsiyalar  negizida  yaratilgan  yangi  g‘oyani 
qabul qilishning muhim omili.  
Tafakkurning 
turg‘unligi 
hamda 
ilmiy 
hamjamiyatda 
yuzaga 
kelgan 
«paradigmalar» munosabati bilan barcha yangi g‘oyalarni inkor etish muammolari 
T. Kunning «Ilmiy inqiloblar tuzilishi» asarida mufassal ko‘rib chiqilgan.  
Tarixiylik tamoyili – ob’ektni kelib chiqishi va rivojlanishiga bog‘lab, uni mufassal 
o‘rganish mumkin. Mazkur tamoyilning shakllanishi va mohiyati to‘g‘risida maxsus 
bo‘limda so‘z yuritiladi.  
Mavhumlashtirish,  ideallashtirish  va  formallashtirish  metodlari  –