O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Organikbirikmamolekulalariatomlarining
tebranishturlari

Organikbirikmamolekulasiqattiqbo‘lmay, molekuladagiatomlarto‘xtovsiztebranmaxarakatdabo‘ladi. SHuninguchunxattotashqimuhitta’siribo‘lmagandahammolekulatebranishxolatidabo‘lib, ma’lumbirtebranishenergiyasigaega. Bundayxolatnoltebranishxolatideyiladi.

Ikkiatomlimolekulauchuntebranishfaqatbog‘larbo‘yichabo‘lib, yadrolarorasidagimasofao‘zgarishimumkin. Murakkabroqmolekulalardaatomlartebranishiikkiturgabo‘linadi.
1. Valentlitebranish (Υ )- bog‘ningo‘qibo‘yicharitmiktebranish. Bundatebranayotganatomlarorasidagimasofakattalashadiyokikamayadi, lekinatomlarningo‘zivalentlibog‘o‘qidaqoladi. (bog‘cho‘ziladiyokiqisqaradi).
2. Deformatsiontebranish (δ) - atomlarvalentlibog‘o‘qidanchiqibvalentburchaginio‘zgartiradi. Bundabog‘lartekislikda (tekisliktebranish) yokiharxiltekisliklarda (tekislikdantashqarifazoviytebranish) bir-biriganisbatano‘zxolatlarinialmashtiradilar.
Odatdavalentlivadeformatsiontebranishlarnime’yoriytebranishlardebataladi. O‘zshakligako‘rame’yoriytebranishlarsimmetrik(S) vaassimmetrik (aS) tebranishlargabo‘linadi.
Murakkabmolekulalaruchunvalentlivadeformatsiontebranishlarbirnechaxilbo‘ladi.
Ba’zivalenttebranishlardanmisolkeltiramiz.


IQ- spektrlarningkelibchiqishi

Molekuladavalentlivadeformatsiontebranishlarto‘xtovsizvaaniqkvantchastotasidayuzagakeladi. SHundaagarmolekulagashuchastotaliyorug‘liknurtushsa, energiyayutilishiro‘yberadivaspektrogrammadachiziqlarko‘rinishidao‘zaksinitopadi. Ko‘psonlibirxilatomlargruppasisaqlaganmolekulalarnitajribaviytekshirishshuniko‘rsatadiki, molekulalarningqolganqisminingturlichabo‘lishigaqaramasdanbirxilgruppaatomlaraniqbirchastotaintervalidaenergiyaniyutadilar.

Spektrdagichiziqlaro‘rnito‘lqinuzunligiyokito‘lqinchastotabilanbelgilanadi. IQ- spektrlarnigrafiktasvirlashdako‘proqto‘lqinko‘rsatkichi (sm^-1) danfoydalaniladi. To‘lqinsoni 1 smmasofadaqanchato‘lqinjoylashishiniko‘rsatadi.
Infraqizilspektrlarbo‘yichamolekulaxolatinixarakterlashmumkin. Bubirinchinavbatdamolekulavaatomyadrolariningtebranuvchivaaylanmaxarakatigategishli. SHuninguchuninfraqizilspektrlarniko‘proqmolekulaspektrlaridebhamatashadi.
Infraqizilyokiboshqachaaytgandamolekulyarspektrlarmurakkabtuzilishgaega. Ularnio‘rganishmolekulaningnoziktuzilishinisinchiklabtekshirishgajudaqo‘lkeladi.
Agarturlijuftatomlarmolekulasidagitebranishyo‘lnisolishtirilsa, ba’zixollardaatomlarjuftibirvaqtningo‘zidayaqinlashishivauzoqlashishikuzatiladi. Boshqaxollardaturliatomlarningyaqinlashishivauzoqlashishibirvaqtdabo‘lmaydi. Bundaytebranishlarantisimmetriktebranishdeyiladi. Rasmda (a) SNbog‘lariningtebranishlarisimmetrik, (v) rasmdagitebranishesaantisimmetrik.
Gukqonunigaasoslanib, kvantmexanikasidanfoydalanib,atomlartebranishchastotasinixisoblashmumkinvashuusuldaspektrnio‘qish, ya’nispektrchastotalarinianiqbiratomlartebranishlarigategishliekanliginixisobgaolinadi. Lekinamaliyotdabuoddiymolekulalardaamalgaoshirilgan (masalan:atsitilen).
Murakkabmolekulalardako‘patomlarningvalentli,deformatsiontebranishlarinio‘zarota’sirikuzatiladivaYuqorida gihisoblashnisbiyxarakterdabo‘ladi.
Murakkabtuzilishgaegamolekulalarspektrinio‘qishqiyin
bo‘lganligiuchunspektrlarnio‘rganishdasolishtirishusulidanfoydalaniladi. Buningasosidatuzilishibir-birigayaqinbirikmalarspektrlarinisolishtirishyotadi: bundashunihamnazardatutishkerakki, birikmadagiyouyokibuo‘zgarishspektrtrlardaaksinitopadi. SHundayqilib, ko‘pginaatomguruxlari(-ON, -NN₂,-NO₂vaboshqalar) xamdama’lumbirbog‘lar(-S=S-,S=C) turlibirikmalardakamfarqlanuvchianiqchastotalarbilanxarakterlanadi. Bundaychastotalarxarakterliyokiguruxlichastotalarnominioldi. (jadval 1)
Spektrdaxarakterlichastotalarningtopilishimoddaningspektribo‘yichafunksionaltarkibiytahlildaahamiyatlibosqichdir.
Boshqatarafdanorganikmolekulaskeletinitashkilqiluvchiqatorbog‘lar (S-S, S-O, S-N) tebranishlarimolekulaningboshqaqismlaritebranishlarigajudabog‘liqbo‘lib, tuzilishningarzimagano‘zgarishinatijasidatebranishlarkuchlio‘zgarishgasababbo‘ladi.
Spektrningmoskeluvchiqismlarimoddalarningchinligini
aniqlashuchunishlatiladi. CHunkiharbirmoddafaqatungaginaxosbo‘lganyutilishchiziqlariyig‘imigaegabo‘ladi.
Buchiziqlarspektrning 1500-700^-smqismidajoylashgandir. Buqismniba’zida " barmoqizlari" qismidebataladi.
CHunkiubarmoqizlarikartotekasigao‘xshab "kimyoviyindividiumni" aniqlashimkoniyatiniberadi. Rasmdaturliatomguruxlarivabog‘lamlarningIQ- chastotalarspektrida, joylashishisxematiktarzdako‘rsatilgan.
Jadval-1