O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2.  O 'quv  m u assasalarida  kasb  tan lash ga  y o ‘llash  uslubiyoti.

M e h n a t  t a ’lim i  o ‘q ituvc h isin in g   kasbga  y o'naltirish  ishi  o ‘zaro 

bog'Iiq  tarkibiy  q i s m la r n in g   b u tu n   b i r j a m o a   bilan,  shu j u m l a d a n  

kasbga  y o 'na ltiru v c h i  o ‘quv  m e to d ik   xona  faoliyati,  s in f   ra h b a ri- 

ning,  fan  o ‘q itu v c h ila rin in g   ishi,  o t a - o n a la r   va  shu  kabilar  bilan 

m a h k a m   bo g/langandir.  M e h n at  o'q ituvchisi  b u la r bilan  y a q in d a n  

aloqa  b o g 'lam a y   turib  sa m a rali  ishlashi  m u m k i n   emas.

M e h n a t  t a ’lim i  d a rsla rid a   kasbga  yo 'naltirish  ishini  olib  bor- 

gan  o 'q u v c h ila rn i  m e h n a t   faoliyatiga  tayyorlashdagi  b o s h q a   fan lar 

bilan  o 'z a ro   aloq asini  h a m   hisobga  olish  lozim.

M a k ta b d a   h a r  bir  o'quv  fani  o 'q u v c h ila rn i  kasbga  yo 'n alti- 

rish n i  a m a lg a   o s h irish d a   o'ziga  xos  im ko n iyatlarg a  ega,  lekin  u 

m e h n a t  tu rlari,  k a s b la rn in g   xilm a-xilligi  va  shu  kabilar  to'g'risida 

o 'q u v c h ila r  b ilim la rin i  s h a k lla n tiris h n in g   b i rd a n - b ir   m an b a i

350

---

ЬоЧishi  m u m k i n   em as.  Shu  s a b a b d a n   h a m   kasbga  y o 'n a ltirish  

ishida  m e h n a t  o 'q itu v c h isin in g   faoliyatini  s in f   ra h b a rla ri  va  fan 

o 'qituv chilari  ishi  bilan  m u v o fiq lashtirish   g'oyat  m u h im d ir .

Tajriba  shu ni  k o 'rsa ta d ik i,  o 'q u v c h ila rd a   kasbga  b o 'lg an   bar- 

q a ro r   qiziq ish n i  s h a k lla n tiris h   ishlari  s a m a ra d o rlig in i  o shirish 

u c h u n :

—  fan  asoslarini  o 'q itis h n in g ,  m e h n a t  t a ’l im in i n g   va  q o 's h im -  

c h a   m a s h g 'u l o tl a r n i n g   f a n la ra ro   a lo q a la rin i,  davom iyligin i  va 

kasbga  y o 'n a ltirish  y o 'n a lis h in i  royobga  ch iqarish;

—  m e h n a t  t a ’lim i  va  kasbga  y o 'n a ltiris h n in g   o 'q u v c h ila r  ijti­

m oiy - foyd a 1 i,  u n u m li   m e h n a ti  b ilan  o 'z a ro   alo qasin i  t a ’m in la s h ;

—  o 'q u v c h ila rn in g   bir  m aq sa d g a   q ara tilg a n   ijtimoiy  a h a m iy a tli 

o 'q u v -is h lab   c h iq a rish   to p sh iriq la rin i  bajarishlari;

—  ishlab  c h iq a r is h n in g   turli  s o h a la rid a   o 'q u v c h ila rn in g   qizi- 

qishini  rivojlantirishga  shaxsiy  tab a q a la s h tirilg a n   y o n da shu vn i 

a m a lg a   oshirishi;

—  o 'q u v e h ila rn i  kasbga  yo 'naltirish   sohasida  m a k t a b   o'qi- 

tuv chilari  bilan  ishlab  c h iq a rish   j a m o a la r in i n g   b irgalikda  ish 

ko'rishi;

—  s an oat  va  qishloq  xo'jalik  k a sb la rin i  targ 'ib   qilishi  lozim.

Tabiiy 

m a te m a tik  

t u r k u m  

fan la rn i 

o 'r g a n g a n  

c h o g 'd a

o 'q u v c h ila r  iqtisodiy  t u m a n d a g i  yetakchi  kasblar b o 'y ic h a   m e h n a t 

m a z m u n i   bilan  ta n is h is h ,  a n a   shu  kasb larn i  muvaffaqiyatli  egal- 

lash  u c h u n   z a r u r   bo'lg an   b ilim ,  k o 'n i k m a   va  m a la k a la rn i  olish 

im ko n iy atig a   egadirlar.

M a k ta b   o 'q u v c h ila ri  g u m a n i t a r   fanlar  b o 'y ich a   o 'tk a z ila d ig a n  

m a s h g 'u lo tla r d a   kasb  ta n la s h   m as a lala rid a   g'ovaviv,  m a ’naviy- 

axloqiv,  d u n y o q a ra s h g a   oid  b ilim   oladilar.

Fan  o'qituvchisi  ongli  ravishda  kasb  ta n la s h d a   o'quvch ilarg a 

yo rd a m   berish  u c h u n   ularni  m e h n a t   va  k a s b la rn in g   h a r  xil  turlari 

b ila n   tan ish tiris h i;  o 'q u v c h ila rn in g   nrayli,  xususiyatlari  va  kasbga 

qiziq ish la rin i  o 'rg an ish i,  u lard a   kasb  t a n l a s h n in g   ijtimoiy j ih a td a n  

a h a m iy a tli  sab ablarin i  sh a k lla n tiris h i;  b ilim   olish n i  davom   etti- 

rish  va  ishga  joy lashish   bilan  b og 'liq   m as a lala r  y u z a sid a n   ularga 

m a s la h a tla r   berishi  zarur.  O 'z   fani  d o irasida  kasbga  y o 'n a ltirish  

ishini  olib  borish  u c h u n   fan  o 'q itu v c h isin in g   o'zi  tegishli  nazariy  

va  a m a liy   tayy orgarlikka  ega  b o 'lish i  kerak.

N a z a r i y   t a y y o r g a r l ik   a v v a lo ,  k a sb g a   y o 'n a l t i r i s h   m a q s a d l a r i ,  

v a z if a la ri  va  y o 'l l a r i n i ,   m u a y y a n   f a n n i ,   k a s b g a   y o 'n a l t i r i s h n i n g

351

---

psixologik-pedagogik  asoslarini,  o'qitish  sharoitida  u ni  am alg a 

osh irish  m e to d la rin i  bilib  o lish d a n   iborat.

O 'q u v   jara y o n id a   kasbga  yo 'naltirish  vazifalariga  m uvofiq  fan 

o'qituvchilari  u c h u n   ish  b osqichlari  quyidagicha:

—  d a s tu r d a   kasbga  y o 'n a ltiru v c h i  m a z m u n n i   kiritish  m a q s a d ­

ga  m uvofiq  bo'lg an   m av z u la rn i  belgilash;

—  u  yoki  bu  m avzu   m a z m u n ig a   eng  mos  b o 'lgan  kasbga 

y o'n altiru vchi  m a t n n i   berish  s h a k lla rin i  belgilash,  tegishli  ko'r- 

g a z m a li  qurollar,  videolavhalar  tanlash;

—  ishlab  ch iq a rish   t a r m o q la ri  t o ‘g'risidagi  va  m a z k u r   fanga 

oid  m e h n a t  bilan  bog'Iiq  asosiy  kasblar  haqidagi  ad abiyotn i 

o 'rg an is h .  B unda  o'z  iqtisodiy  tu m a n id a g i  kasb larni  o ‘rganishga 

a lo h id a   e ’tib o r  berilishi  kerak.

D a rsla rd a   o 'q u v c h ila rn i  ta n is h tiris h   m u m k i n   b o 'lg a n   kasblar 

ro 'y x atin i  an iq la b   olish:

—  o 'q u v c h ila rn in g   qiziqishlari  va  m ayllarini  o 'rg an ish ,  b u larn i 

o 'q u v c h ila r  va  s in f  rah b arlari  bilan  birga  m u h o k a m a   qilish,  nati- 

j a la rin i  qayd  qilish;

—  o'q u v c h ila rd a   o 'rg an ilay o tg a n   fanga  va  u  bilan  bog'Iiq  kasb - 

larga  qiziqish  va  havasni  s h a k lla n tirish   m aq sa d id a   ular  bilan  i n ­

dividual  ishlarni  m u n ta z a m   ravishda  olib  borish;

—  m a k t a b d a   kasbga  yo 'n a ltirish  \o n a s id a g i  m a z k u r   fan- 

ni  o 'r g a n is h   bilan  bog'Iiq  kasblarga  oid  m a te ria lla rn i  ya ngilab 

turish ;

—  kasbga  y o'naltirishga,  pedagogikaga  va  shaxs  psixologiyasiga 

oid,  uni  o'rgan ish  m eto d la rig a   do ir  o'z  b ilim la rin i  c h u q u rla sh ti- 

rish  bo sq ic h la rin i  ko'rsatish  m u m k in .

M e h n at  o ‘qituvchisi,  s in f  rahbari  va  fan  o'qituvchilari  birgalikda 

ishlashining  asosiy  maqsadi  shuki,  o'quvchilar  bilan  guruhli  va ja - 

moaviy  ish  olib  borish nin g turli  shakllari  va  m etodlaridan  foydalan- 

gan  holda,  iqtisodiy  t u m a n la r n in g   talab-ehtiyojlarini  hisobga  olib, 

o'quvchilarni  kasblarni  asoslangan  tarzda  tanlashga  tayyorlashdir.

S h u n in g   u c h un   h a m   kasbga  yo'n altirish ga  oid  ishni  o 'z  tu - 

m a n i  iqtisodiyotini  o 'r g a n is h d a n ,  korxona  va  t a s h k ilo tla r n in g  

xod im larg a   bo'lgan  tala b -e h tiy o jla rin i,  m ax sus  m a ’lu m o t  olish 

im k o n iy a tla rin i  o 'r g a n is h d a n   boshlash  m aqbuldir.  Ayni  vaqtda 

o 'q u v c h ila rn i  m e h n a t  faoliyatining  m u a y y a n   tu rla ri  bilan,  k a s b ­

lar  bilan  ta n ish tirish ,  sh u n in g d e k ,  o 'q u v c h ila rn in g   m e h n a tg a   va 

kasbga  bo 'lgan   qiziq ish larini  h a m d a   n iy atla rin i  sh a k lla n tirish

352

---

im k o n iy a tla r in i  a n iq la s h   m aq s a d id a   o ‘quv  f a n l a r i n in g   d a s tu r in i 

ta h lil  qilish  lozim .

B n   s o h a d a  

o ' q i t u v c h i g a   p r o f e s ­

s i o g r a f i k   v a r a q c h a ­

l a r   k a t t a   v o r d a m

F a n

D a r s

0 ‘q i t u v c h i

o ' q u v c h i l a r n i

t a n i s h t i r a d i -

K a s b l a r

t o ' g ' r i s i d a g i

a x b o r o t n i n g

b e r i s h i   m u m k i n ,   b u  

v a r a q c h a l a r   q u y i d a g i -  

c h a   t u z i l g a n :   S i n f

m a v z u s i

g a n   t a r m o q  

k a s b   ( m u t a -  

x a s s i s l i k )

q i s q a c h a

m a z m u n i

Biroq  m u ta x a s sis la r  tu zg a n   kasb  ta s n ifla rin i  h a m m a   vaqt 

h a m   topib  b o ‘lm aydi.  Shu  b o isd a n   h a r   b ir   o ‘qituvchi  kasbga 

y o ‘n a ltiru v c h i  m a te ria ln i  ta n la s h   m e to d ik a s in i  e gallashi  zarur. 

Buni  quyidagi  sxem a,  y a ’ni:

—  o ‘q u v c h ila rn in g   d iq q a t-e 'tib o ri  q a ra tilis h i  lozim   b o i g a n  

o 'q u v   d a s tu rla ri  va  m a k t a b   d a rs lik la rin i  o ‘r g an ish   va  ta h lil  qilish;

—  k a s b -m a la k a   tav sifn o m a la rin i,  kasbga  tayyorlash  d a s tu rla - 

rini  o ‘rganish  va  tah lil  qilish;

—  korx o n alar,  ta s h k ilo tla r   va  ilg'o r  n o v a to r la r n in g   ish  tajriba- 

sini  o 'rg an ish ;

—  m e h n a t   t a ’l i m i   m a k t a b   d a s t u r l a r i n i   t a h l i l   q ilis h   a s o s i d a   b a ­

j a r i s h   m u m k i n .

Professiografik  v a ra q c h a la r  o 'q u v   fanlari  b o 'y ic h a   tavsiflanadi. 

B u n d a v   v a ra q c h a la r n i  eng  tajribali  o 'q itu v c h ila r  ( m e h n a t  t a ’lim i, 

fan  o 'q itu vc hila ri)  tu za d ila r.  B u n d av   m a te ria lla r  o ‘q itu v c h ila rn in g  

ilg'or  tajribasi  aso sid a  d o im o   to 'ld irila d i,  ta k o m illa s h tir ila d i,  bu 

esa  h a r   bir  o ‘qituvchiga  ish  stajidan  qat'i  n a z a r   kasbga  y o'naltirish 

ish la rin i  olib  b o rish ,  u n i  o 'rg an ilav o tg a n   f a n la r   m a z m u n i   b ilan 

rejali  ravishda  va  uzviy  b o g'lash  im k o n i n i   beradi.

O 'q itu v ch i  o 'q u v c h ila rn i  kasbga  y o 'n a ltirish   soh asidag i  asosiy 

ish n i  d a rs d a   olib  bo radi.  U  darsda:

—  o ‘q u v chilarg a  en g  o m m a v iy   kasblar  t o 'g ‘risida  m u a y y a n   bi- 

l im la r   be ra d i,  k a s b la r n in g   ijtimoiy-iqtisodiv,  te x n o lo g ik   va  psi- 

xologik jih a tl a r i n i   o c h ib   beradi;

—  o ‘quv chilarga  ta n l a n g a n   k asb la rn i  egallash  y o ‘llari  to 'g ‘risi- 

da,  o ‘quv  m u as s a s ala ri,  ixtisos  b e ra d ig an   kasblar,  o ‘qish  m u d d a t-  

lari,  kasbiy  o ‘sish  istiqbollari  va  shu  kab ilar  y u z a s i d a n   m a ’lu m o t- 

lar  beradi;

353

---

— 

j a m iy a tn in g   ijtim oiy-iqtisodiy  tala b la rin i  an glash ga,  s h u ­

ningdek   o 'q u v c h ila rn in g   psixofiziologik  xususiyatlarini  bilishga 

tay an ad igan   b a rq a ro r  kasbga  qiziq ishlarn i  va  to'g 'ri  a s o slang an 

kasbiy  n iy atlarini  sh a k lla ntira d i.

Kasbga  yo'naltirish  ishini  am alga  osh irish   u c hun  z a r u r   b o'lg an 

professiografik  m a te ria lla rn i  t a n la s h n in g   asosiy  m e z o n la ri  ana 

shu  p r in s ip la rd a n   kelib  chiqadi.  Bu  asosiy  m e z o n la r   quyidagilar- 

d a n   iborat: