O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. 

K asbga  y o ‘naltirish  b osqichlari  mazmuni. 

U m u m i y   o ‘rta 

t a ’l im  m a k t a b l a r i n i   bi ti rgan  o ‘q u v c h i l a r n i n g   t a x m i n a n   90 

foizi  k a s b - h u n a r   kollejlariga,  10  foizi  esa  a k a d e m i k   litseylarga

330

---

o ‘qishga  b o r i s h l a r i   moMjallangan.  B u n d a y   ijt imoiy  t al ablar - 

ni  q o n d i r i s h   m a q s a d i d a   m a k t a b d a   k a s bg a   y o ‘n a l t i r i s h   y u z a -  

s id an   olib  b o r i l a d i g a n   i sh l ar ni   m a z m u n a n   y a n gi l a s h ,   izchil 

y o' lga  q o ‘yish  z a rur li gi   y u z a g a   k e l m o q d a .   D a r s  j a r a y o n i d a   xalq 

x o ‘j a l ig i da   bevosit a  ishlab  c h i q a r i s h   bi la n  m a s h g ' u l   m e h n a t   a h l-  

lariga  h u r m a t   va  izzat  t u y g ' u l a r i n i   s in g d i r i b   b o r i s hg a   a lo h i d a 

e ’t ib or   q a r a t i s h   l ozi m.

K a s b - h u n a r g a   yo'llash  b o' yi cha   olib  b o r il a di ga n   i shl arni ng 

b a rc h a  shakl  va  me to dl ar i   o ‘q u vc h il a rn i ng   m aqs adl i   ravishda  kasb 

t a n l a sh la ri g a  x iz ma t   qilishi  lozim.

M a k t a b d a   k a s b - h u n a r g a   yo' naltirish  ishlarini  yo'lga  q o ‘yishda 

a n ’anaviy  a m a l i y   m a s h g ’ulot,  suhbat,  dialogli  m u n o z a r a l a r   bi­

lan  birga  p e d a g og i k  o ‘yin,  konferensiya,  must aqi l  fikrlar,  m a -  

halla,  ishlab  c hi qa ri sh   k o r x o na la ri n in g   j a m o a l a r i   bilan  birga- 

likda  o ' t k az i la d ig an   t ad bi ii ar   kabi  yangi  p e da g og ik   texnologiva 

e le m en t l a r i d a n   u n u m l i   foydalanish  tavsiya  etiiadi.

U m u m i y   o ‘rta  t a ’lim  davlat  s t an da rt lar i ga   a s o sa n   m ak t a b d a  

kasbga  yo' nalt iri sh  b o' yi ch a   m a s h g ‘ulotlar  8—9 - si n f l a r d a   a ma lga  

oshiriladi.  8 -s in f da   kasblar  h aqida   « 0 ‘r ta  maxs us ,  k a s b - h u n a r  

t a ’limidagi  tavyorlov  yo ‘nalishlari,  kasblar  va  ixtisosliklar  tasnif- 

lagichi»  a sosi da  axborot  berish  davom  ettirilishi  bilan  bir  qator- 

da  o ‘q uv chil arga  kasb  egallash  yo ‘llari,  kasb  t a n l a s h d a   tibbiy  no- 

muvofiqliklar,  kasbga  yaroqlilik  va  h ok a z o   t u s h u n c h a l a r   berib 

boriladi.

M a k t a b d a   o ‘quv ch il arn i  k a s b - h u n a r g a   yo‘naltirish  birgina 

m e h n a t   t a ’limi  o ‘qituvchisi ning  ishi  ernas,  balki  b u t un   m a k ­

t ab   j a m o a s i n i n g ,   m a h a l l a ,   o t a- o na la r ,  j a m o a t c h i l i k n i n g   birga- 

likdagi  ishidir.  M a k t a b d a   fan  o ‘qituvchilari  m a v z u n i   yoritish 

j ar ayonida  kasblar  bilan  bog' lab  o ‘tishsa,  m a k t a b   psixologi  va 

rahbariyati  o ‘q u vc h i l a r n i n g   individual  qobiliyatlari,  qiziqishla- 

rini  hi sobga  ol gan  hol da   t a ’l im-t arbi ya   ishlarini  olib  borishsa- 

g i n a  o' qu vc hi la rg a   kasb  t an l as h la ri d a  ko ‘m a k   be rga n  b o ‘lishadi. 

Shu  bilan  birga  t akr or lash  zarur ki,   O ' zb e ki st o n  Respublikasida 

y u z  b erayot gan  ijtimoiy-iqtisodiy  o ‘zgarishlar,  « Ka dr la r  tayyor­

lash  Milliy  d a st ur i» n in g   qabul  qilinishi,  o ‘quvchi  yoshlarni   va 

a h o li n i  k a s b - h u n a r g a   yo‘naltirish  t iz im in i   t akomi ll as ht ir i sh,   ish 

o ' ri n l a r i n i   b o ' s h ab   qolish  j ar ayonlar i  j ad a l la s h a d i g a n   va  ishchi- 

l a r n i n g   mal ak al ar ig a   qo' yi la di gan  sifat  talablari  os hi b  borayotgan 

b o z o r   iqtisodiyoti  s haroitida  y a na d a  m u h i m   a h a m i y a t   kasb  etadi.

331

---

Ahol ini   ratsional  va  s amar al i  b an dli gini   t a ’m in l as h da g i  kasb- 

hunarga  y oi ia lt i r i s h n i n g   asosiy  roli  s h u n d a n   iboratki,  yoshlar 

va  aholi  t o m o n i d a n   kasbning  ongli  va  ilmiy  aso sl ang a n  tanlovi 

ularni  m e h n a t   faoliyatida  yuqori  natijalarga  erishishlariga  z a m i n  

yaratadi,  iqtisodiyot  sohalaridagi  k a sb - h u n a r g a   b o ‘lgan  mavjud 

ehtiyojlarni  hisobga  olgan  holda  m e h n a t   resurslarini  oqi lona 

t aqsimlaydi  h a m d a   i n s on l a r n i n g  ish  qidirish,  t a ’lim  va  kasbiy 

faoliyat  t uri ni   tanl ashlari dagi   zo'riqish  h o l at la ri ni ng  oldini  olish- 

ga  y o r d am   beradi.

Bu  b o r a d a   asosiy  yo‘nalish  qilib.  0 ‘zbekist on  Respu bl ika si ni ng  

«Ta’lim  t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n i ,   «Kadrlar  tayyorlash  Milliy  da st u-  

ri»,  Xa lq a ro  m e h n a t   t as hk i lo t la ri ni ng   N i z om l ar i ,   konvensiyalari 

va  takliflar,  bir  qator  bos hqa   hujjatlar,  s h un in gd ek ,  rivojlangan 

m a m l a k a t l a r n i n g   bu  sohadagi  ishl ari ning  amal iy  tajribalari  asos 

qilib  olinadi.

K a s b - h u n a r g a   vo'naltirish  ish lari  0 ‘zbekist on  Respublikasi 

Xalq  t a ’limi  vazirligining  o ‘quvchil arni   k a s b - hu n a r ga   vo'naltirish 

va  psixologik-pedagogik  tashxis  mar ka zl ari   t o m o n i d a n   bosqich- 

m a- b os q ic h   va  m u n t a z a m   ravishda  ama lga   o s h ir i lm oq da .

O' z be ki st on  Respublikasi  h u k u m a t i   t o m o n i d a n   r as miy  ji- 

h a t d a n   qabul  qili ngan  q a ror lar ida n  birida  o ‘q uvchil arni   kasb- 

h u na rg a   vo'naltirish  yuzasi dan  u m u m i y   q o i dal arda   quvidagilar 

t a ’kidlangan:

1.  O' qu ve hi la rn i  k a sb -h u na r ga   vo' naltirish  va  psixologik- 

pedagogik  tashxis  markazi   0 ‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

M a h k a m a s i n i n g   1998-yil  13-maydagi  203- sonl i  « 0 ‘zbekiston 

Respublikasida  u m u m i y   o ' r ta   t a ' l i m n i   tashki l  etish  t o ‘g ‘risida»gi 

Qarori ga  asosan  t ashkil  etilgan.

2.  0 ‘quvchil arni   k a sb -h u n a rg a   yo ‘naltirish  va  psixologik- 

pedagogik  tashxis  mar kazi   ha r   bir  t u m a n ,   s h a h a r   xalq  t a ’limi 

b o ‘limlari  t uzi lma si da ,  o ‘z  h u dudl ar i  doi rasida  bolalar  rivojla- 

ni shiga  psixologik-pedagogik  j i h a t d a n   tashxis  q o ‘yish,  u l ar ni ng  

qobiliyati  va  moyilligini  aniqlash,  bolani  6  y os hd a n  bos hlab  mak-  

tabga  qabul  qilish  t o ‘g ‘risida  t avs iva noma la r  berish,  o ' q uvehil arni  

h a r  yili  t ibbiy-pedagogik  t ek s hi ri sh la rd an   o ‘tkazish,  bolalarga  va 

o t a- o n a l a r g a   o ‘quvchil arni   o'qitishda,  t ar bi yal ashda  va  ijtimoiy 

mosl ashti ri shda  psixologik-pedagogik  y or dam  k o ‘rsatish,  s h u ­

n ingdek,   m a k t a b   o'quvchilariga,  u l ar n in g   qobiliyatlarini,  kasb- 

h u n a r g a   moyil li klarini ,  qiziqishlarini  va  ko ‘n i k m a l a r i n i   hisobga

332

---

olgan  hol da,   a k a d e m i k   litsey  yoki  k a s b - h u n a r   kollejidagi  t a ’lim 

y o‘n al is hi ni   t an l as h ga   k o ‘m a k l a sh i sh   m a q s a d i d a   t uzilgan.

0 ‘q u v c h il a rn i   k a s b - h u n a r g a   yo‘naltirish  va  psixologik-peda- 

gogik  t as hx is   mar ka zi   va  u  orqali  b os hqa   t a s h k i l o t l a r n i n g   ilmiy- 

m e t o d i k   rahbarligida:

—  o ‘q u v c h i l a r n i n g   k a s b - hu na r g a  layoqat  yo‘nalishlari  va  qobi- 

liyatlari  daraj asi ni   tashxis  etish  ishlarini  m a k t a b l a r d a   m u n t a z a m  

ravishda  olib  bor ilishini;

—  h a r   bir  o' quvchi   haqida,   lining  qiziqishlari,  intilish  va 

layoqatlari,  eri shgan  y u t uq   va  ka mc hi li kl ar i,   aqliy  va  u m u m i y  

rivojlanishi  haqidagi  ko' p  yillik  psixologik  va  peda gogi k  tashxis 

m a ’l umo tl ar i  b a n k i n i n g   t ashkil  etilishi,  t artibga  keltirilishi,  m a x ­

sus  d a f t a r   va  d a st ur la r   v o r d a m i d a   qayd  etib  borilishini;

—  k a s b - h u n a r   klassifikatori  va  h u d u d d a   mavj ud  boMgan 

o ‘rta  maxs us ,  k a s b - h u n a r   t a' li mi   yo' nalishlari  b o' yi ch a  axborot 

t o ‘playdi  va  targ'ibot  qilishni  t ashkil  etadi.

M a r k a z   m a k t a b   peda go g ika   kengashi  bilan  birgalikda  attes- 

tatsiva  y a k u nl a r ig a   к о ' ra  9 - s i n f l a r n i n g   bitirnvchilari  o'qi shni   a k a ­

d e m i k   litseyda  yoki  k a s b - h u n a r   kollejida davom  e ttirishi  to'g'risida 

asosli  t av si ya no ma la r  beradi.

M a rk a z   yangi  tashxis  m e t o d i k a l a r i n i n g   yaratilishida,  sinab 

ko' ril ishi da  tajriba  maydonc ha si   vazifasini  o'taydi,  m et o d i k   va 

o m m a b o p   q o ' l l a n m a l a r   yarat ishda  ishtirok  etadi.

M a rk a z   t a ’lim  m u as s a s al a r i n in g   tibbiy-sanitariya  holatini 

n az o ra t  etadi,  u l a r n i n g  tegishli  mutaxassislar bilan t a ’m i n l a n i s h i d a  

xalq  t a ’l imi  va  sog‘liqni  saqlash  b o ‘limlari,  m a k t a b l a r   rahbariyati 

bi la n  h a m k o r l i k   qiladi,  davriy  ravishda  u l a r n i n g   hi sobotlarini 

t al ab   etadi,  davlat  va  j a m o a t c h i l i k   tashkilotlari  bilan  bajarilishi 

l ozi m  b o i g a n   faoliyatlarni  muvofiqlashtiradi.

T a ’l i m d a   iqtidorli  b ol al a rn i ng   rivojlanishini  m a k t a b   psixo- 

loglari  orqali  nazorat  qiladi,  iste’dodli  deb  topil gan  o ‘quvchi- 

y o s h l a r n i n g   h ududi y  b a n k i n i   yaratadi.  U l a r n i n g   ijtimoiy-oilaviy 

rnuhiti  h a q id a   m a ’l u mot la r  yig‘ishni  t ashkil  qiladi,  intellekt 

ko‘r sa tkic hl ar ini,   k a s b - h u n a r g a   moyil li klarini ,  qiziqishlarini  va 

ko‘n i k m a l a r i n i   hisobga  oladi,  ehtiyojga  qa ra b  tegishli  metodik, 

psixologik,  tibbiv  y o r d a m   usullarini  qo'llaydi.

M a r k a z   o ‘z  hud udi   doirasidagi  yashovchi  bol al ar   or asi dan  jis- 

m o n a n   z a i f  va  aqliy  rivojlanishida  n uqs on i   b o 'l g an l ar ni   nazoratga 

oladi,  u lar   h aqida  a lo h i d a  m a ’l u mo t l a r   b a n k i n i   yaratadi,   ma kt a b

333

---

j amo as i,   o t a - o n a l a r   bilan  h a mk o r l ik d a   ularga  oilada,  s h un i n g d e k  

tegishli  max su s  t a ’lim  muas sas al ari da  bilim  olishlari  u c h u n   tavsi­

ya  beradi,  ularga  me to d i k,   psixologik  va  tibbiy  y o r d a m   berishni 

tashkil  qiladi.

M a k t a b l a r   va  m a k t a b d a n   tashqari  t a 'l i m  muas sa sal ari da   bola- 

lar  va  y os h la r ni ng   kasbiy  tayyorgarligini  s ha kll anti ri shda,  kasb- 

h u n ar ga   yo‘naltiruvchi  t ad b i r la rn i ng   o ' tkazi li shida  m e t o d i k   va 

a mal iy  y o r d am   beradi,  qilingan  ishlar  natijalarini  tahlil  qiladi 

va  u m u m l as h ti ra d i.   O ' z  hududi   doirasida  mutaxassislarga  b o i g a n  

ehtiyojni  M e h n a t   vazirligining  b o l i n m a s i   orqali  oladi,  o l 'g a n a d i  

va  z a r u r   b o i g a n   k a s b -h u n a r l a r   haqida  makt abl ar dag i  k a s b - h u -  

narga  yo‘naltiruvchi  mutaxassislar  bilan  maxs us   kechalar,  s u h - 

bat  va  ko'rik-tanlovlar,  turli  mu so b aq a la r  uyus hti ris hd a  y or dam 

ko'rsatadi.

Yilda  bir  m a r t a   h u du dd a gi   m a k t a b   o ' quvchil ari ni   tibbiy 

k o' rikda n  o l k a z i s h d a   t u m a n ,   s h a h a r   s o g l i q n i   saqlash  b o l i m l a r i  

faoliyatlarini  maqsadli  muvofiqlashtiradi,  j i s m o n a n   zaif,  kasal 

bolalarni  s o g l o m l a s h t i r i s h   ishl ari ning  n azorati ni   m a k t a b   t i b­

biy  xodi ml ar i,   ot a- on al ar ,  j a m g ' a r m a l a r ,   kasaba  u y u s h m a l a r i   va 

b os hq al ar   bilan  birgalikda  ama lga   oshiradi.

I—IV  s i n fl a rn i n g  o' quvchilari  kasb  t a n l a s h d a n   h a h   u z o q   t u-  

radilar.  Biroq  ular  o' rtasida  to'g'ri  y o l g a   qo' yi lgan  kasb  t a n ­

lash  ishi  s hu nd a v  bir  negiz  bo'lishi  kerakki,  yu qor i  sinflardagi 

o ' qu v ch il a rn i ng   kasbga  b o i g a n   qiziqishlari,  o ‘y  va  niyatlari  ke- 

yinchal ik  shu  negiz  asosida  rivojlanadigan  b o l s i n .

Barcha  kasblar  u c h un   z a r u r   va  m u h i m   bo' lgan  shaxs  xislatlari 

mavjud  b o l i b ,   bular  mehnat sevar li k,   h a m m a   kasb  va  mu ta x as -  

sislikdagi  m e hn a t   ahliga  ni sbat an  h u r m a t - e h t i r o m ,   m e h n a t   qilish 

z arurli gini   t u s hu n is h   va  anglash,   o'z  ishini  rejalashtira  va  n azorat  

qila  bilish,  ish  j o' yi ni   t o ‘g‘ri  t ashkil  qilish,  ishda  batar ti b  va  inti- 

zomli  b o l i s h ,   toqatlilik,  sabotlilik,  t opsh i ri qni   ba ja r is h ni n g  eng 

oqi lona  usulini  t anl ab  ola  bilish,  mat eri al la r  h a m d a   vaqtni  tejash 

va  shu  kabilardir.  A n a   shu  xislatlar  va  f azilatlarning  h a m m a s i n i  

bolalarda  birinchi  sinfdan  b os hl ab   shakll anti ri sh  lozim.

Bolalarni  kasblar  ol amiga  asta-seki n  olib  kirish,  ul ar ni   shu 

o l a m d a   m o l j a l   olishga  o'rgatish  zarur.  O'qi tuvchi   o ' quvc hini  

da rs la rda   kuzatish,  u  bilan  suhbatl ashi sh,   bola  faoliyati  m a h s u l i n i  

tahlil  qilish  j ar ayonida   lining  ba ’zi  bir  xususiyatlarini,  mayl lar ini  

payqab  oladi,  bu  xislatlarni  rivojlantirish  yu z as id a n  tegishli  ish-

334

---

larni  a d o   e t g a n d a n   keyin  b u l ar   keyinchali k  kasbni  belgilashda 

asosiy  o mi l  b o ‘lishi  m u m k i n .

B o l a n i n g   kasbiy  m u h i m   xislatlarini  barvaqt   aniql ash  esa  k e ­

y i n ch a li k  u n g a  o ‘z  xususiyatlariga  qa ra b  kasbni  t o ‘g ‘ri  t anl ash,  

uni   muvaffaqiyatli  ravishda  o ‘zlashtirish,  m e h n a t d a   y u ks a k  nati- 

jal arga  e ri shish  i m k o n i n i   berishi  m u m k i n .

K o ‘p g i n a   o l i m l a r   o ‘t kaz ga n  t ad qi qo tl ar   shun i  k o i s a t a d i k i ,  

m a k t a b   o ‘q u v c h i l a r i n i n g   t a x m i n a n   30  foizida  t a n l a n g a n   kasbga 

n i s ba t an   b a r q a r o r   qiziqishlar  b o s h l a n g ‘ich  s inf lar dayoq  s ha kll a-  

n a r   ekan.  0 ‘q i tu v ch in i ng   vazifasi  o ' q u v c h il a r n i n g   qiziqishlarini 

m u m k i n   q a d a r   o l di nr o q  a niql as h  va  j a m iy a t  talab-ehtiyojlariga 

muvofi q  shu  qi ziqishlarini  rivojlantirish,  i nson   shaxsini  h a r   t o-  

m o n l a m a   u y g ' u n   kamol   toptirish  u c h u n  s ha rt -s ha ro i tl ar   yaratish- 

d a n   iborat.

M e h n a t   t a ' l i m i   darslari  kasbga  yo‘naltirish  ishini  olib  bo- 

rish  u c h u n   a l o hi d a  i mk oni yat lar ga   ega.  Buni   m e h n a t   darsla- 

r i n i n g   kasbga  yo‘naltirishga  qarat il gan  yo‘l in i ng   tahlili  misol ida 

h a m   k o ‘rish  m u m k i n .   1—IV  s in f lar da   m e h n a t   t a ’l i m i n i n g   asosiy 

m a q s a d l a r i d a n   biri  o ‘quvchil arda  inson  u c h u n  m e h n a t   bi ri nchi  

zarur ivat ,  ijtimoiy  b ur ch  ekanligiga,  h a r   q a n d a y   kasbni  egallash 

u c h u n   m u s t a h k a m   va  c h u q u r   bi li ml ar   kerakligiga  i shonch  hosil 

q i li sh dan  iborat.  M e h n a t g a   m n h a b b a t n i   va  ishlash  istagini  faqat 

m e h n a t d a   t arbi yal ash  m u m k i n .   Shu  bo i sd a n  h a m   m e h n a t   t a ’limi 

d ars la ri da   qariyb  80  foiz  vaqt  a ma l iy   ishlar  u c h u n   ajratilgan.

Shu  bilan  birga  darsl arda  o ' q u v c h il a r   o d a m l a r   m e h n a t   faoli- 

y a ti ni ng   asosiy  sohalari  bilan,  u l a r n i n g   qiziqishlari  va  qobili- 

yatlarini  rivojlantirishga  k o ' ma kl a sh u v ch i   sanoat   va  qishloq  xo‘- 

j a l ik   ishlab  chiqar ishi ga  oid  eng  ko ‘p  t ar qa lga n  kasblar  bilan 

t ani shti ri ladi .  0 ‘qituvchi  ilgari  t uzgan  kasbga  vo' naltirish  re- 

j asiga  muvofi q  t a r z da   dars  r ej a-kons pe kti ni   yoza  turib,  kasbga 

yo‘naltirish  darsi  oldiga  m aq s ad   q o ‘yib,  kasbga  yo‘naltirishga 

oid  m a ’l u mo t l a r n i   unga  kiritadi.  Bu  esa  b i ro n- b ir   kasb,  asbob, 

ishlab  c hi qa ri sh   texnologiyasi,  m u a y y a n   m e h n a t   operatsiyalarini 

o ‘r gat ishdan,   kasbiy  j i h a t d a n   m u h i m   xislatlarni  tar bi yal ashdan,  

o'qu v e h il a rn i   ilgari  belgi langan  reja  asosida  o ‘r g a ni s hd a n  yoki 

a n a   shu  tarkibiy  q i s m l a r n i n g   h a m m a s i n i   q o ‘shib  olib  b o r is h d a n  

iborat  b o ‘lishi  m u m k i n .

Quyi   s i n f l a r n i n g   o ‘quvchilari  xilma- xi l  mat er ia ll ar   (qog‘oz, 

k a rt o n,   tabiiy  materiallar,  t u n u k a ,   sim,  yog‘och,  faner,  plast-

335

---

massa,  tolali  materiallar)  bilan  ish  ko ‘radilar,  ular  ishlashga  oid 

o'zlariga  bop,  m a ’qul  b o ‘lgan  operatsiyalarni  o ‘rganadilar.  Ul ar  

t exni k  va  texnologik  tusdagi  m as al al ar ni   y e chis hni   o ‘rganadilar, 

turli  mat eri al la r  hosil  qilish  va  qo' l lani sh  ishini,  bu  mat eri all ar-  

ni ng   o d a m l a r   t u r m u s h i d a g i   a h am i y a t i n i   bilib  oladilar,  u  yoki  bu 

texnologik  opratsiyalarni  bajarish  u c h u n   m o ‘ljallangan  e ng  oddi y 

a sb ob la rd an   foydalanish  yo ‘llari  bilan  t an i sh a di la r  va  foydal anish- 

ni  o ‘rganadilar,  tegishli  kasblar  t o ‘g‘risida  m a ’l umo t la r ni   oladilar. 

C h u n o n c h i ,   o ‘quvchil ar  (transport)  k o n s tr ukt orl ik  t o ‘ga ra kl ar id a 

18  xil  turli  t r a n s po rt   m as h in a la ri   va  kasblari  bi lan  t an is hi sh   i m -  

koniga  ega  b o ‘ladilar.

0 ‘quvchil ar qurilish  konstrukt ori   bilan ishlab,  qurilish kasblari, 

u l a r n i n g   m u h i m l i g i   va  zarurligi  t o ‘g ‘risida,  qurilish  bilan  b o g ‘liq 

b o ‘lgan  o d a m l a r   m e h n a t i n i n g   m a z m u n i   h a qida   m a ’l u mo t l a r   o l a ­

dilar,  qurilish  obyektlarini  mo d el la sh t ir is hn i  o ‘rganadilar.  Bu  ish- 

lar  bolalarda  t exni k  t a f a k ku rn i ,  m a k on g a   oid  tasavvur larni ,  ijodiy 

qobiliyatlarni  rivojlantirishga  y o r d am   beradi,  ul ar da  qur uvchi  

m eh n at ig a   h u r m a t   bilan  qarash  hissini  tarbiyalaydi.

Texni k  k o n s t r u k t o r   bilan  ishlash  c h o g ‘ida  bajariladigan  t o p -  

shiriqlar  o ' quvchil arni   m a s hi n a so z l i k  elekt rot exnika  asoslari  b i ­

lan  tani shti radi ,  ul arda  t exn ik   t af a k k u r n i   rivojlantiradi,  u nc h al ik  

m u r a k k a b  b o ‘l m a g a n  t ex n ik   q u ri l ma l a r n i   bilib  olish  i m k o n i n i   b e ­

radi.  Bolalar  m as h in a s o z l i k k a   oid  keng  tar qalgan  va  z a r u r   k a s b ­

lar,  an a  shu  k a sb l ar ni ng  m a z m u n i   bilan  tanishadilar.

« 0 ‘s iml ik lar ni   o ‘stirish  va  h a yv o n l a r n i n g   hayoti  bilan  t a n i s h ­

tirish»  b o ‘limlari   bol al arni   qishloq  xo'jalik  asoslari  bilan  t a ni s h -  

tirishni  k o ‘zd a   tutadi.  0 ‘quvchil ar  xonaki   o ‘s iml ikl ar ni   parva-  

rish  qiladilar,  xonaki  o ‘s iml ikl ar   yetishtirish  yuz a si d an   tajriba 

o ‘tkazadilar.  U l a r  m a k t a b   o ‘quv-tajriba  u chast kasida  m e h n a t   qi la ­

dilar;  t u pr oq n i   y ums ha t ad il ar ,   o ‘s i m l ik l ar n i n g  o' sishini  k u z at a -  

dilar,  o ‘z  m e h n a t i n i n g   natijalarini  ko‘radilar,  o d a m l a r   m e h n a t i n i  

q a drl as hni,   yerni  e ’zo z la sh n i   o'rganadilar.

0 ‘quvchil ar   ch o rv a ch il ik   kasblari  bilan  h a m   t an is hadil ar ,  hay- 

vonl ar ni   t o ‘g ‘ri  parvar ish  qilishni  o ‘rganadilar.

0 ‘q i tu vc hi ni ng   o ‘quvchil arda  yerga  o mil korl ik  bilan  qarash 

hissini  shakll anti ri shi,   qi shloq  xo'jaligidagi  m e h n a t   t o ‘g ‘risida 

t o ‘g ‘ri  t as av vu r  berishi,  o ‘z  m e h n a t i   va  o ‘z j a m oa s i   m e h n a t i   nati- 

j al ari da n  x u r s a n d   b o i i s h n i   o ‘rgatishi  m u hi m di r .   Shu  bo i sda n  ish­

ni  s hu nd a y  rejalashtirish  kerakki,  bolalar  c horva  moll ar ini   par-

336

---

varish  qiladigan,  hosilni  yig‘ishtirib  oladigan,   m e h n a t   natijalarini 

h i s o b - k i t o b   qi ladigan  b o i s i n l a r .   Bu n d a y  hol larda  b o l a l ar ni n g 

ishga  qiziqishi  k uc ha ya di   va  kasbga  yo ‘naltirish  ishi  alo hi da   m a z -  

m u n   kasb  etadi.

Yuqori  s in f lar da   o ‘quvchil ar   kasblar  bilan  pr of es s iogr a mm al a r  

v o r d a m i d a   tani shadil ar.   K ic h ik   yoshdagi  o ‘quvchil ar   u c h u n   esa 

hi koya  qilib  berish,  s uhb at la r o ' t ka zi s h,   kasb  n a m o y o n d a l a r i   bilan 

u c h ra s hi s h,   di afi lmlar,   k i n o f i l m l a r   ko ‘rish,  a l bo m la r n i   k o ' z da n  

k echir is h,   sayohatlar  o ‘tkazish  k o ‘pr oq  maqbul dir.

Bu  s o h a d a   olib  b o ri l a y o t g a n   i s h l a r d a   a y ni qs a   s u h b a t   o ' t k a -  

zish  s h a k l i d a n   k o ‘p  f o y d a l a n i l m o q d a .   S u h b a t   o ‘q u v c h i l a r n i n g  

faol  i s ht i r o k i da   o ‘tishi  m u h i m d i r .   Shu  m a q s a d d a   o' qi tu vc hi  

k a s b l a r   t o ‘g ‘risida,  a yn iq sa   o t a - o n a l a r i ,   q a r i n d o s h l a r i   yoki  t a-  

n i s h- b i 1 ishlari  e ga ll ag a n  kasblari   h a q i d a   m a ’l u m o t l a r   t o ‘pl ash 

y u z a s i d a n   o ‘q uv c hi la rg a   t o p s h i r i q l a r   be ri sh i   m u m k i n .   S u h b a t l a r  

h i k o y a   qilib  b e ri s h,   f o t o s u r a t l a r n i   n a m o y i s h   qilish,  t a ’l i m n i n g  

t e x n i k   vosi ta la ri ni   qoMlash  b i l a n   t o ‘l dirilishi  m u m k i n .   I n f o r m a -  

t ik a  va  h is ob l as h   t ex n i k as i   i m k o n i y a t i d a n   f o yda la ni sh  a y ni qs a  

m u h i m d i r .

D a r s n i n g   a ma li y qismi  m a z k u r  kasbdagi  o d a m l a r n i n g   m eh n a t i 

bilan  b o g l a n s a   ayni  m u d d a o   b o' l ur   edi.  M asa la n,   «Tolali  m a t e r i ­

a ll ar   bilan  ishlash»  b o i i m i n i   o ‘rg an a   turib,  o ‘quvchil ar   bichiqchi 

kasbi  bilan  t ani shadil ar ;  turli  c h o kl as h   ishlarini  bajarib,  t u g m a -  

lar  qadab,   k i yi ml ar da   m a yd a   t uza ti sh  ishlarini  a do   etib,  olgan 

m a ' l u m o t l a r i n i   m u st a hk a ml ay d il ar .

CTquvchilarni  d a s t u r d a   ko' zda   tuti lgan  kasblar  bilan  t ani shti - 

ris h da n   t ashqar i  kasbini  targ' ib  qilish,  y a ’ni  o ‘q u vc h il a r ni   us hb u 

h u d u d   u c h u n   z a r u r   b o ‘lgan  kasblar  bilan  t ani shti ri sh,  ul arda  yana 

shu  kasblarga  n i s ba t an   h u r m a t - e h t i r o m n i   tarbiyalash,  shu  kasb- 

l ar n in g  jozibali  ji hat lari n i  o c h i b   berish  lozim.

Bu  b o r a d a   d a r sl a r d a n   t ashqar i  o lquv  d a s tu r id a   ko' zda  t ut il ­

gan  korxonal arga  qi li nadi ga n  ekskursiyalar  katta  rol  o ‘ynashi  

m u m k i n .

Kasbga  yo‘naltirish  ishiga  kompleks  yo n da shi sh  o' qu vc hi la rni  

h a r   t o m o n l a m a   o ‘r gani shni   h a m   k o' zd a   tutadi.  Bu  t adbi r 

0 ‘quv- 

c h il a r  bilan  i sh l as h ni ng   t o ‘g ‘ri  shakllari  va  met o dl ar in i   qidirib 

t opishga  y o rd am   beradi.  0 ‘r g an i sh n i   m e t o d l a r   bilan  o ‘tkazish, 

eng  m u h i m i   bu  ishni  m u n t a z a m   ravishda  va  s o b it q a d a ml i k   bilan 

a m a l g a   oshiri sh  kerakligidir.

337

---

Kuzat ish  o ' quvehil arni   o ' r g a n i s h n i n g   keng  o m m a l a s h g a n  

metodidir.  Bu  m e t od   m u a v y a n   m a q s a d n i   ko'zlaydi,  ish  reja  a s o ­

sida  olib  boriladi,  k u z a t i s h n i n g   yakunlovchi  natijalari  qayd  qili- 

nadi.  jVIehnat  t a ’limi  darslari  kuzati sh  o ‘tkazish  u c h u n   keng  i m -  

koni yat lar  yaratib  beradi.

D i ag no s ti k  s uh ba tl ar   o ' tkaz is h  h a m   qo'llaniladi.  B u n d a y   s uh- 

batlar  yakka  tar tibda  yoki  j a m o a   t arzida  o ‘tkazilishi  m u m k i n .

Quyi  sinflarda  o'tkaziladigan  me hn a t  darslarida  o' quvchilar 

faoliyati  natijalarini  tahlil  qilish  uchun  yaxshi  imkoniyatlar  mavjud. 

C h un k i,   m eh n a t n i n g   turli  obyektlarini  tayyorlash  chog' ida  h ar   bir 

o 'q u v c h in i n g   shaxsiy  xususiyatlari  g'oyat  ravshan  na mo yo n  bo'ladi: 

bir  o' quvchi  texnik  konstruktorlikni  yaxshi  biladi,  ikkinchi  o' quv- 

chi  esa  tikishda  mahorat  ko'rsatadi,  uchinchisi  esa  m a kt a b   uchast- 

kasida  o'z  qobiliyatlarini  namoyon  etadi  va  h.k.  O' quvchi lar ning 

hujjatlarini  va  amaliy  ish  harakatlarini  tahlil  qilish  h a m   u ni ng 

shaxsini  o' rganishda  o'qituvchiga  yordam  berishi  m u mk i n .

O ' qu v c hi l a r n i ng   shaxsini  o' rgani sh  ularni  t arbiyalash  bilan 

c h a m b a r c h a s   bog'liqdir.  O' qi tuvchi   o ' q u v c hi n i ng   alo hi da   xususi- 

yatlarini  payqab,  u n d a   mavjud  iste'dod  n i sh onl a ri ni   rivojlantirish 

m e t o dl ar in i   topa  olishi,  u n i n g   xulq-atvoridagi  salbiy  j iha tl ari ni  

b a r t a r a f  etishi  m u m k i n   va  h.k.  Ba’zi  o ' q u v c h i i a r d a   kasbga  moyil- 

lik  yaxshi  n a mo yo n   bo' ladi,  ko' pchil ik  o ' q u v c h i l a r d a   bu  narsa 

b irda ni ga   a ni ql a nma y di .   O ' q i t u vc hi n i n g  o ' quv ch id ag i  iste’dod 

ni sh o na l ar in i   aniqlashi,  u l a r n i n g   qobiliyatini  rivojlantirish  va 

sh ak ll an ti ri sh da   k o' ma kl a sh is h i  m u h im d ir .

Yuqori da  t a’kidlab  o ' t il ga nide k,   kasbga  vo'naltirish  ishi  o'quv 

j a r a y o n i n i n g   uzviy  tarkibiy  qismidir.  Quyi  s i n f l ar d an   b os h l a n a -  

di gan  bu  ish  j am iy a t   u c h u n   zarur,   h a r   bir  o ' q u v c h i n i n g   xususi- 

yatlariga  mos   kasblarga  b a rq a ro r   qiziqishini  tarbiyalashga  yor dam 

beradi.  M e h n a t g a   qi zi qis hn i ng   mavjudligi  va  m e h n a t   qilishga 

shaylik  shaxs  y et ukl igi ni ng  eng  m u h i m   k o' r sa tki chl ar i dan   biridir.

Sinfdan  va  m a k t a b d a n   t ashqar i  ish  o' quvehil arni   kasb-kor ni  

ongli  ravishda  t an la sh ga,   ul ar ni   ijodiy  qobiliyatlarini  rivojlanti- 

rishga,  m o d d i y   ishlab  chiqar ish,   fan,  t exni ka  borasida  va  shu  kabi 

s oha la rd a   ishga  qiziqishni  s hakll anti ri shga  ko' p j i h a t d a n   yor dam 

beradi.

Si nfdan  tashqari  m a sh g ' u l o tl a r d a   olib  borilayotgan  kasbga 

vo' naltirish  ishida  o ' qu v ch i l a r n i n g   yosh  va  bilish  xususiyatlariga 

qa ra b  bir  n e c h a   bos qi ch ni   ko'rsatib  o' t ish  m u m k i n .

338

---

Bi rinchi   bo s qi ch d a   I—I V  s in f l a r n i n g   o ‘quvchil ari   bilan  ish­

lash  m o d d i y   ishlab  c hiqa ris h  s oha si da   m e h n a t g a   b o ‘lgan  ijtiinoiy 

qizi qishl arni   shakl la nt ira di ,   o ‘quv c hi la rda   j i s m o n i y   m eh na t ga , 

u m u m a n   m e h n a t g a   ijobiy  m u n o s a b a t d a   b o ‘l ishni,  eng  m u h i -  

mi   ishchi  deg an   n o m n i   h u r m a t   qilishni,  o ‘z  q o ‘l ida n  keladigan 

m e h n a t i   bilan  atrofdagi  kishilarga  q u vonc h  b a g‘ishlashga  va  b un -  

d a n   m a ’naviy  qoni qish  olishga  intilishni  s hakll anti radi .

Bu  b o r adagi   ishlar  o l d i n d a n   t uzi lga n  reja  asosida  olib  borila- 

di.  Bu  rejaga  inuvofiq  ekskursiya  uy u s ht ir is h  e ng  o m m a l a s h g a n  

kasblar  t o ‘g lrisida  qi shloq  m a k t a b l a r i n i n g   o ‘quvchil ari   u c h u n   j a-  

m o a   x oljaligida,  s h a h a r   m a k t a b l a r i n i n g   o bquvchil ari   u c h u n   kor- 

x ona la rd a,   o t a - o n a l a r n i n g   ishlari  va  u l a r n i n g   m e h n a t d a   erishgan 

muvaffaqi yatl ari da  s uh ba tl a r   tashki l  qilish  ko‘z da   tutiladi.

Ekskursi yalar  chogMda  ishlab  chiqar ish  j ar a y o n i d a   q a t n as h a-  

yotgan  o d a m l a r n i n g   m e h na t ig a ,  x o m a s h y o d a n   t ayyor  mah su lo t 

olishga  b era yot gan  m e h n a t   qurollariga  asosiy  e ’tibor   beriladi, 

j a m i y a t   va  ayri m  o d a m l a r   t u r m u s h i d a   m e h n a t n i n g   roli  uqtirib 

o ‘tiladi.

I k k in c hi   bosqich  V—VII  s in f l a r n i n g   o ’quvchil ari   bi lan  ishlash, 

b i ron  ish  qilishga  un da ydi ga n  bosqich.  M a ’l u mki ,   t a' li m- ta rbiya  

j ar a y o n i d a   o' q u v c hi la rd a   bilishga  b o ‘lgan  qiziqish,  o da t d a ,   k a s b ­

ga  b o ‘lgan  q iz iqis hda n  oldin  sha kll anad i.   Shu  b oi s d a n   nshbu 

b os qi ch d a   kasbga  yo ‘naltirish  s ohasida  olib  bor il ayotga n  ishda 

o ’quvc hi la rd a   ish  turlari  (texnika  bilan  ishlash,  tabiat  obvektlari 

va  shu  kabilar bilan  ishl ashjni   bilishga  b o ‘lgan  qiziqishni  uyg’otish 

m u h i m d i r .   Kasbga  yo ‘n a lt i r i sh n i n g   a n a   shu  b os qi chi da   t exnikaga 

va  m e h n a t g a   ( texni ka  ijodkorligi  va  qishloq  xo'jalik  tajribachi- 

ligiga)  oid  s in fd an   tashqar i  m a s h g ‘ulotlar,  vi ktorinal ar,   o ‘yinlar 

katta  rol  o ’y na shi   lozim.  Bu  b os qi ch da   o ’q u vc hi la rd a  ijtimoiy 

m a q s a d l a r n i n g   s ha kl la ni shi   d a vo m  etadi,  shu  bilan  birga  kasbga 

yo’naltirish  h a m   b os hla na di .

U c h i n c h i   bosqich  asosan  V I I I —I X  s i n f l a r n i n g   o ‘quvchilari- 

ni  q a r a b   oladi,  bu  bo s qi ch da   o ’quvchil ar   o ‘z  k uc h l a r i n i   konkret 

m e h n a t d a   tekshirib  ko’radilar,  o ‘q uv c h i l a r n i n g   kasbga  b o i g a n  

qiziqishlari  va  mayllari  y an a da   s ha kl la nad i .   O ' q u v c h i l a r   bu  b o s ­

qi chda  o ’z  kasbiy  niyatlarini  b i r m u n c h a   u m u m i y   kasblar  b o ’yicha 

a ma li y  k o ‘n i k m a   va  m a l a k a l a r   bilan  m u s t a h ka ml a yd i l ar .   Bu  b o s ­

qich  k onkr et   kasbni  t anl as h,   uni  o ’zlashtirish  yo‘llarini  belgilash 

bilan  tugaydi.  0 ‘q u vc h il a rn i ng   qiziqishlari  ( p re dmet la r,   pr ed-

339

---

met - te xn ik a,   ishlab  c h iq a ri sh - te x ni k a  va  shu  kabilar)  b o ‘yicha 

t o ‘g ar ak l ar d a  ishlashi  us hbu  b os qich  u c h u n   diqqatga  sazovordir.