O ‘ zbek tili

 
Bilib oling!
Zidlik, sabab, shart, payt ma’nosi nutqda bog‘lovchisiz, bog‘langan va ergash-
gan qo‘shma gaplar vositasida ifodalanishi mumkin. Shu bois bunday gaplar 
bir-biriga ma’nodosh bo‘lib qo‘llana oladi. 
Masalan: Bir kishi ariq qaziydi, ming kishi suv ichadi. – Bog‘lovchisiz qo‘shma 
gap. Bir kishi ariq qaziydi va ming kishi suv ichadi. – Bog‘langan qo‘shma gap.
Bir kishi ariq qazisa, ming kishi suv ichadi. – Ergashgan qo‘shma gap.
 1-mashq. Maqollarni o‘qing, mazmunini tushuntiring. Tuzilishiga ko‘ra qan-
day gap ekanligi va bog‘lanish vositalarini ayting.
1. Mehnat – mehnatning tagi rohat. 2. Daryo suvini bahor toshirar, odam qadrini 
mehnat oshirar. 3. Mehnat qilib topganing, qand-u asal totganing. 4. Mehnat qilsang 
yasharsan, katta-katta oshar san. 5. Mehnatdan topilgan nondan aziz narsa yo‘q. 6. 
Mehnatda topishgan do‘st ajralmas do‘st bo‘ladi. 7. Birlashgan o‘zar – birlashmagan 
to‘zar.
Bir kuni boy kambag‘al qo‘shnisinikiga chiqib shunday debdi:
—  Agar egar-jabduq yasaydigan asbob-u dastgohingni menga bersang, bu-
ning evaziga senga bir qop oltin berar edim.
Kambag‘al qo‘shni bir qop oltinning daragini eshitib, darrov rozi bo‘libdi:
—  Mayli, ola qoling. Kun bo‘yi ishlab charchayapman. Jonimga tegdi bu 
dastgohlar.
Kunlar o‘taveribdi. Kambag‘al qo‘shni nihoyatda ozib ketibdi. 
U kechasi yaxshi uxlay olmas, yarim kechada dir-dir titrab, o‘rnidan turar, 
oltinlarni hali u yerga, hali bu yerga berkitar, bezovta hayot kechirar ekan. 
Oqibat shunday bo‘libdiki, kasalga chalinib qolibdi. Oxiri oltinlarni boyga 
qaytarib, o‘z asbob-dastgohini qaytarib olibdi.
Ko‘p o‘tmay, kambag‘al tuzalib ketibdi, yana uning uyidan taq-tuq ovozlari 
eshitiladigan bo‘libdi. 
Kambag‘al o‘z hunari bilan oilasini betashvish boqa boshlabdi.
109

---

 2-mashq. Berilgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni bog‘langan yoki ergash-
gan qo‘shma gaplarga aylantirib ko‘chiring.
1. Qor yog‘di – don yog‘di. 2. Ayrilganni ayiq yer, bo‘linganni bo‘ri yer. 3. Yur-
gan daryo, o‘tirgan bo‘yra. 4. Yurt tinch, sen tinch. 5. Ota-onang – davlating, o‘g‘il-
qizing – savlating. 6. Yaxshi o‘g‘il – el obro‘si, yaxshi qiz – uy obro‘si.
 3-mashq. Chap tomondagi gaplarning davomini o‘ng tomondagi gap bilan 
to‘ldiring. Ularda qanday ma’no ifodalanayotganini ayting.
Sepli bo‘lmasa ham,
ertaga qo‘yma.
Yerdan topib olsang ham,
so‘rab kir.
Avval o‘yla,
sanab ol.
Boshingga qilich kelsa ham,
ko‘nglimiz keng.
Chumchuq so‘ysa ham,
keyin so‘yla.
Bugungi ishni
to‘g‘ri gapir.
Eshik ochiq bo‘lsa ham,
qassob so‘ysin.
Uyimiz tor bo‘lsa ham,
epli bo‘lsin.