Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti q



Download 1,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/60
Sana14.03.2021
Hajmi1,57 Mb.
#61549
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   60
Bog'liq
nutqi toliq rivojlanmagan bolalarning yozma nutqga tayyorgarligini aniqlash va shakllantirish yollari (1)

Morfologik  tamoyil  asosida  yozilganda  talaffuzdan  qat’iy  nazar 
morfemalarni  harfli  belgilash  о‘z  doimiyligini  saqlab  qoladi.  Bunda  kuchli 
pozitsiyalarning  fonemalari  pozitsion  almashinuv  munosabatlari  bilan  bog‘liq 
bо‘lgan  kuchsiz  pozitsiyalar  fonemalariga  о‘xshash  harflar  bilan  belgilanadi. 
Kо‘plab orfografik qoidalar aynan shu tamoyilga asoslangandir. 
Shunday qilib, yozish qoidasi (orfografiya)ning morfologik tamoyili sо‘zning 
tovushli  tarkibi  bо‘yicha  bevosita  akslanish  doiralaridan  tashqariga  chiqib 
ketadigan tovushlar va harflar о‘rtasidagi ancha murakkab munosabatlarni kо‘zda 
tutadi va R.Ye.Levinaning fikriga kо‘ra, “tovushlarni umumlashtirishning ancha 
murakkab  bosqichiga  –  nafaqat  eshitiladigan,  balki  sо‘zlarning  taxmin 
qilinayotgan tovushli elementlarini bilish darajasida umumlashtirishga tayanadi. 
                                                           
1
 Левина Р.Е. Нарушения речи и письма у детей: Избранные труды / Ред.- сост. Г.В. Чиркина, П.Б. Шошин. 
- М.: АРКТИ, 2005. – Б. 224.  


24 
Umumlashtirish  nafaqat  sо‘zning  tovushli,  balki  morfologik  tahlili  jarayonida 
hosil  qilinadi”.  Bundan  kelib  chiqadiki,  orfografiyaning  morfologik  tamoyili 
sо‘zlarning  turli  morfemalarini  yozilish  xususiyatlarini  belgilab  beruvchi 
grammatik qoidalarni о‘zlashtirishga olib keladi. 
R.Ye.Levina,  I.K.Kolpovskaya,  L.F.Spirova,  R.I.Shuyfer,  R.I.Lalayeva, 
I.V.Prishepovalar yozuvning morfologik tamoyilini muvaffaqiyatli о‘zlashtirish 
uchun zarur bо‘lgan shart-sharoitlarni quyidagi parametrlarga ajratadilar: 
-  fonetik  tamoyil  asosida  sо‘zni  yozish  bazasi  hisoblanuvchi  malaka  va 
kо‘nikmalar, ushbu jarayonlarsiz о‘zining shart-sharoiti sifatida sо‘zning tovushli 
tarkibi,  turli  birikmalardan  ushbu  fonemalarni  olib  chiqish,  sо‘zdagi  о‘xshash 
fonemalarni  ajrata  olish  tо‘g‘risida  aniq  va  о‘zgarmas  tushunchalarni  taxmin 
qiladigan morfologik yozuvga о‘tib bо‘lmaydi; 
-  sо‘zning  orfogrammadan  tuzilgan  qismini  aniqlash  uchun  zarur  bо‘lgan 
sо‘zning morfologik tahlilini о‘zlashtirish. Mazkur holatda, orfografik masalani 
hal qilish asosiy operatsiya hisoblanadi; 
-tizimlashtirilgan  lug‘at  zahirasini  о‘zlashtirish,  undan  faol  foydalanish 
hamda qoida shartlariga kо‘ra, orfografik masalalarni hal qilinishini ta’minlovchi 
zarur  leksik  materialni  jalb  etish  uchun  baza  sifatida  xizmat  qiluvchi  vazifaga 
binoan kerakli yо‘nalishga guruhlash; 
-tilning  dastlabki  grammatik  normalarini  о‘zlashtirish  –  “til  tuyg‘usi”ning 
mavjudligi. S.F.Juykovning fikriga kо‘ra, “til tuyg‘usi – ma’lum til munosabatlari 
tizimidir,  u  nutq  faoliyatida  maktabgacha  bо‘lgan  yoshda  va  maxsus  mashqlar 
ta’siri  ostida  shakllanadigan,  yetarli  darajada  rivojlangan  fonematik  eshitishni 
kо‘zda  tutadi.  “Til  tuyg‘u”si  yoki  “til  chamasi”  deganda  bolalarning 
“grammatikagacha”  bо‘lgan  bosqichda  shakllangan  morfologik  va  sintaktik 
umumlashtirishni amaliy bilishining ancha yuqori bosqichi tushuniladi
1

Orfografik tо‘g‘ri yozuvni о‘zlashtirish - og‘zaki bо‘lmagan ruhiy funksiyalar 
va jarayonlarning yetarli darajada shakllanganligiga asoslangan. 
                                                           
1
 Колповская И.К. Влияние недоразвития речи на усвоение письма // Школа для детей с ТНР. — М, 1961.; 
Спирова  Л.Ф.  Особенности  речевого  развития  учащихся  с  тяжелыми  нарушениями  речи—М,  1980.; 
Лалаева Р.И. Коррекция общего недоразвития речи у дошкольников. — СПб., 1999. 
 


25 
R.Ye.Levina  о‘zining  eksperimental  tadqiqotlarida  diqqatning  yetarsiz 
taqsimlanishini  antisipatsiya, perseveratsiya  va  boshqa grafik  xatolar  chastotasi 
bilan о‘zaro о‘xshash bо‘lishini isbotlab berdi. 
I.V.Pritsepova olib borgan tadqiqotlari hamda L.I. Aydarova, N.N.Algazina, 
D.N.Bogoyavlenskiy,  K.V.Komarov  asarlarini  tahlil  qilish  asosida,  orfografiya 
qoidalari negizida yotadigan harf, tovush, bо‘g‘in, sо‘z, ot, turlanish kabi abstrakt 
grammatik  tushunchalarni  о‘zlashtirish  jarayonlari  analiz,  sintez,  taqqoslash, 
solishtirish,  umumlashtirish,  tasniflash  operatsiyalari,  о‘xshash  va  turli  xil 
simultan  hamda  suksessiv  (ketma-ket)  tahlil  va  sintez  kabi  fikrlash  harakatlari 
yordamida amalga oshiriladi, deb hisoblaymiz. 
Orfografik kо‘nikmalar faqat eslab qolish, saqlash va takrorlash kabi mnestik 
jarayonlar  yetarli  rivojlangan  bо‘lsagina  shakllanadi.  Sо‘zlovchi  qanchalik 
tajribali  bо‘lsa,  uning  sintaktik  modellar  va  leksikalarni  tanlash  uchun  keng 
imkoniyatlar  beruvchi  uzoq  muddatli  xotirasi  ham  shuncha  boy  bо‘ladi,  xotira 
qancha mukammal va tezkor bо‘lsa, uning qobiliyati ham shuncha yuqori bо‘ladi. 

Download 1,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish