Muzaffar mamatqulov navoiyshunoslik

Xarobot aro kirdim oshuftahol,
May istarga ilgimda sing‘an safol.


II
Ketur, soqiyo, mujdae jomdin
Ki, pajmurda bo‘lmishmen anjomdin.


Bu gulshan guliga chu yo‘qtur vafo,
Ne parhez etay jomi gulfomdin?


CHu yo‘q shomi hijron xumorig‘a subh,
Ichib anglamay subhni shomdin.


Xalos aylay o‘zni mayu nuqlning
Suyu donasi birla bu domdin.


Bo‘lay dayr pirig‘a andoq murid
Ki, yod etmayin shayxul-islomdin.


Kiray dayr aro uyla majnunu mast
Ki, ketsun xirad xos ila omdin.


Solay bir alolo xarobot aro
Ki, chiqsun fig‘on ahli ayyomdin.


Xarobotiy o‘lmog‘lig‘im, zohido,
Suol etma men zori badnomdin.


Garav qilg‘ali mayg‘a chun qolmadi
Ne tasbihu ne xirqa, nokomdin.


Xarobot aro kirdim oshuftahol,
May istarga ilgimda sing‘an safol.
Ko‘rinadiki, bandlar oxiridagi bayt (vosila bayt) o‘zaro mustaqil qofiyalangan misralardan tashkil topgan. Bu misralar qolgan bandlar so‘ngida ham takrorlanadi.
YUqoridagi tarji’band tasavvufiy-falsafiy mavzuda. Unda o‘zligini va shu orqali Allohni izlayotgan, dunyo tartibotini, undagi siru sinoatlarni anglashga intilayotgan solikning ruhiyati aks ettirilgan.
“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidan o‘rin olgan ikkinchi tarji’band “Jahon qasrig‘adur su uzra bunyod” misrasi bilan boshlanib, hajman 8 band (bandlar 11–12 baytli), 103 baytni o‘z ichiga oladi. Tarji’band “Navodir ush-shabob”dan o‘rin olgan. Ushbu tarji’band ham tasavvufiy-falsafiy mavzuda bo‘lib, unda buyuk mutafakkirning jahon – borliq haqidagi fikrlari, dunyoning bevafoligi, umrning o‘tkinchiligi bilan bog‘liq qarashlari aks etgan. Tarji’banddagi barcha bandlar “jahon” so‘zi bilan boshlanadi va shu orqali shoir kitobxon diqqatini o‘zi aytmoqchi bo‘lgan asosiy fikrga qayta-qayta jalb qiladi. Tarji’banddagi vosila baytda ham ushbu so‘z takrorlanadi:
Baqosizdur jahon ra’nosi valloh,
Jahon ra’nosi yo‘qkim mosivalloh.
“Badoe’ ul-vasat” devoniga kiritilgan tarji’band ishqiy mavzuda bo‘lib, “Ey kirpiki neshu ko‘zi xunxor” misrasi bilan boshlanadi. Hajman 7 band (har bir band 8 bayt), 56 baytdan iborat. Tarji’bandda bir paytlar yori bilan hamnafas, ulfat bo‘lgan, endilikda g‘addor taqdirning zulmi bilan sevgilisidan ayrilgan oshiqning ruhiy kechinmalari bayon qilinadi. Navoiyshunoslikda ushbu tarji’band “Sevginoma” deb atalgan (A.Qayumov). Vosila bayt:
Yodingni qilay harifi majlis,
Fikringni etay ko‘ngulga munis...
“Xazoyin ul-maoniy”dagi so‘nggi tarji’band “To xarobot aromen durdoshom” misrasi bilan boshlanadi. Hajman 10 band (har bandda 11 bayt), 110 baytdan iborat bo‘lib, “Favoyid ul-kibar” devoniga kiritilgan. Tarji’band ilohiy ishq mavzusida bo‘lib, uning lirik qahramoni o‘z tabiati va ishqdagi martabasiga ko‘ra “Lison ut-tayr” dostonidagi SHayx San’on timsolini yodga soladi. Tarji’banddagi vosila bayt quyidagicha:
YAna mug‘ dayrig‘a kirdim sarmast,
May tut, ey mug‘bachai bodaparast!
Ulardan “Ey kirpiki neshu ko‘zi xunxor” deb boshlanadigan tarji’bandni ko‘rib chiqsak. Tarji’band 7 banddan iborat bo‘lib, har bir band 8 baytni o‘z ichiga oladi. Uning umumiy hajmi 56 bayt – 112 misra.
Tarji’band ishqiy mavzuda bo‘lib, quyidagi band bilan boshlanadi:
Ey kirpiki neshu ko‘zi xunxor,
Jonimni necha qilursen afgor.


La’ling g‘amidin ko‘ngulda erdi,
Har qonki sirishkim etti izhor.


Hayhotki, hajring ilgidindur
Jonimda alam, tanimda ozor.


YUzungni ko‘rub meni ramida,
Ishq o‘tig‘a bo‘lgali giriftor.


Sen erding majlisim harifi
Kim, edi hasad sipehri g‘addor.


YUz hasrat ila yo meni ayirdi
Vaslingdin, ayo, xujasta diydor.


Emdiki firoq aro tushubmen,
Topquncha yana harif, yo yor.