Materialshunoslik indd

8.3. Titan va uning qotishmalari 
Sanoat va texnikaning rivojlanishi jarayonida 
erish harorati 
yuqori bo‘lgan materiallar
ga bo‘lgan talabni oshirdi, qiyin eriy-
digan  metallarning  erish  temperaturasi  1539
o
C (toza temir erish) 
dan yuqori bo‘ladi va bularga quyidagilar kiradi: 
titan, sirkoniy, gaf-
niy, vanadiy, niobiy, tantal, xrom, molibden, reniy, osmiy, radiy.
 
Platina guruhidagi metallar ham qiyin eriydigan metallarga kiradi, 
lekin ularni qabul qilingan qoidaga qarab nodir metallar guruhiga 
qo‘shiladi.
Gafniy, radiy, osmiy, reniylar kam uchraydigan elementlarga ki
-
radi. Amalda ko‘p ishlatiladigani – volfram, molibden, tantal, titan, 
sirkoniy hisoblanadi.
Erish haroratlari: W=3400
 o
C; Re=3180
 o
C; Ta=2996
 o
C; Mo=2625
 
o
C; Nb=2500
 o
C; Hb=2222
 o
C; Cr=1910
 o
C; V= 1900
 o
C; Zr=2860
 o
C; 
Ti=1725
 o
C.
Qiyin  eriydigan  metallarning  mexanik,  elektrik,  fizik  xossalari­
ning bir­biriga mosligi (“optimal”) ularni ko‘p sohalarda ishlatilishi
-
ga sababdir.
Qiyin eriydigan metallarning mexanik xossalari ularning 
qo‘shimchalardan (N
2
; O2; S) tozaligiga, termik va mexanik ishlovi­
ga bog‘liq.N
2
;  C;  O
2
;  H
2
 lar volfram, tantal, molibden, niobiylarni 
mo‘rtlashtiradi.  Dastlab  plastik  deformatsiyalab,  so‘ng  bo‘shatilsa 
mustahkamlik ortadi.

---

115
Qiyin  eriydigan  metallar  (QEM)ning  eng  kerakli  ekspluatatsion 
xossalariga ularning ishlash harorati, termoemissiya tokining zichligi, 
nisbiy elektroqarshiligi kiradi. Shuning uchun ular radio va elektron 
apparaturalarida ko‘p ishlatiladi.
W­Mo; W­Cu; W­Ag larning elektroerroziya yeyilishiga qarshiligi 
katta, shuning uchun ular yuqori yuklangan kontaktlarda ishlatiladi.
W ning erish harorati ancha yuqori – 3410
o
C. U qattiq qotishma-
larni ishlab chiqarishda va po‘latlarni legirlashda ishlatiladi.
Nb – atom texnikasida, elektrotexnikada, radioelektronikada, as-
bobsozlik va o‘tga chidamli po‘latlarni ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
Ta – tashqi muhit ta’siriga chidamliligi nodir metallardan qolish
-
maydi. Shuning uchun u korroziyaga va yeyilishga chidamli qotish
-
malar olishda ishlatiladi.
Re – mexanik xossalari yuqori, elastik deformatsiyasi yuqori, kor-
roziya bardosh. Reniyning molibden va nikel bilan qotishmasi yuqori 
haroratda ham yuqori puxtalikka ega.
Zr – QEMlar ichida eng ko‘p qo‘llaniladi. Sababi, tabiatda yetarli 
tarqalganligi, korroziyabardoshligi, texnologikligi.Uni tozalab “nak-
lep” – qilinsa, uning mexanik xossalari ortadi. KEM asosan kukun 
metallurgiyasi usuli bilan qayta ishlanadi.
Ti – 1725
o
C da eriydi, 3000
 o
C da qaynaydi. Solishtirma og‘irligi 
g=4,54kg/sm
3
. Ikki xil allotropik shaklga ega: 882
o
C dan yuqorida 
b­titan, pastda a­titan holida. a­titanning kristallik panjarasi geksago
-
nal,  atomlari  zich  joylashgan.  b­titanning  kristallik  panjarasi  hajmi 
markazlashgan kub.
Titan  1791­yilda  kashf  etilgan  bo‘lib,  yer  po‘stlog‘idagi  zaxiri 
bo‘yicha 4­o‘rinda (Al, Fe, Mg dan keyin) turadi.
Titan yaxshi kesiladi, bolg‘alanadi va prokatlanadi. Titanni pro
-
katlab, tunika, lenta va hatto zarli (“folga”) titan qog‘ozi hosil qilish 
mumkin.
Titanning korroziyabardoshligi zanglamas po‘latlardan ham yuqori. 
Titan atmosferada, chuchuk suvda, dengiz suvida, organik kislotalarda, 
ba’zi anorganik kislotalarda, o‘yuvchi ishqorlarda korroziyalanmaydi. 
Titan havoda 400–600
o
C qizdirilganda uning sirti yupqa oksid ply
-
onkasi bilan (parda bilan) qoplanadi, bu parda o‘zi ostidagi qismini 

---

116
korroziyalanishdan saqlaydi. Yana qizdirilsa, kislorod eriy boshlaydi. 
Natijada titanning plastikligi pasayib ketadi. Titan xlorid, sulfat va 
ftorid kislotalar ta’siridagina korroziyalanadi.
Titan yuqoridagi xossalariga asosan hozirgi kunda energetika so-
hasida kondensatorlar, turbinalar, issiqlik almashinish apparatlarida 
keng qo‘llanib kelmoqda.
Titan aluminiydan ozroq og‘ir (zichlik – Al uchun g=2,7 g/sm
3
; 
Ti uchun g=4,51g/sm
3
; Fe uchun g=7,68 g/sm
3
). Lekin puxtaligi alu
-
miniy puxtaligiga qaraganda 3 barobar ortiq. 
Titanning kamchiliklari ham bor: elastiklik moduli po‘latnikidan 
ikki  barobar  kichik.  Bu  bikir  va  ustuvor  konstruksiyalar  yaratishni 
qiyinlashtiradi. Yuqori haroratdagina emas, balki normal haroratda 
ham yeyiluvchanlik xossasini namoyon qiladi.
Quyidagi 8.1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, titan tarkibidagi 
qo‘shimchalar miqdorining ortib borishi bilan, uning qattiqligi, mus
-
tahkamligi ortib plastikligi kamayib boradi.