Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Бадиий нутқ услуби
Воқеликни бадиий идрок этиш ва уни ифодалашнинг асосий воситаси бадиий услуб ҳисобланади. Бадиий услуб инсоннинг феъл-атворини, унинг ички дунёсини, руҳий ҳолатларини, табиатдаги турли воқеа – ҳодисаларни тугал, бутун мураккаблиги билан ифодалаш имкониятини ўзида мужассам қилганлиги билан ҳам диққатга сазовордир. Бадиий нутқ услубининг энг характерли хусусияти тасвирийлик ва эмоционаллик ҳисобланади. Агар илмий услуб умумлашган тушунчаларни қатъий қолипга солинган, махсус терминлар ва формулалар билан англатса, бадиий услуб ўз заҳирасидаги сўзлар ёрдамида инсон қалби ва табиатининг энг нозик нуқталаригача тасвирлаш имкониятига эга. Бадиий услубда муаллиф асарнинг эстетик таъсирини кучайтириш мақсадида тилнинг тасвирий воситаларидан унумли ва ижодий фойдаланади, шунингдек, ўзи ҳам янги сўз ва ифода шаклларини яратади. Шунинг учун ҳам бу услубда ёзувчилар мавжуд сўзларни ишлатиш билангина чегараланиб қолишмайди. Маҳоратли ёзувчилар учун мавжуд тилдаги сўз заҳираси ҳар доим чекланган имконият ҳисобланади. Ўзлари янгидан-янги индивидуал сўз ва иборалар ижод қилиш пайида бўлишади. Бадиий нутқда тил бетакрор қиёфа, феъл-атвор, воқеликка мос манзара яратишга, юксак образлиликни намоён қилишга хизмат қилади. Бошқа услуб материаллари бадиий нутқда муаллиф мақсадига биноан эркин ҳолда ишлатилиши мумкин. Бу услубда ҳар бир ёзувчи воқеликни бадиий идрок этиш кўлами, ижодий салоҳияти, ифода маҳорати, матнни композицион шакллантириш тарзига қараб бир-биридан фарқланади. Шунга кўра, бадиий нутқ услуби бошқаларига қараганда кенг имкониятларга эга, ўта қамровдор ва тасвирий ифода воситаларига бой нутқ кўриниши ҳисобланади. Бадиий матн бадиий нутқ услубида яратилади.
«Бадиий нутқ асар ичида муаллиф томонидан қай тарзда ҳикояланишига қараб ёзувчининг фикрлаш доираси, ёзиш услуби, фалсафий мушоҳадаси ҳақида тасаввур ҳосил қиламиз. Муаллиф баён жиловини бадиий-эстетик ниятга кўра гоҳ ўз қўлида ушлаб туради, гоҳ персонажлар қўлига тутқазади, гоҳ ўзга ҳикоячига топширади. Натижада китобхонни зериктирмайдиган, реализмнинг мундарижасини кенгайтира оладиган кўпқиррали тасвир-ҳикоя нутқи – полифоник нутқ пайдо бўлади».⁴⁰ Бадиий асар матнида муаллиф нутқи ва қаҳрамонлар нутқи фарқланади. Қаҳрамонлар нутқи ички ёки ташқи, диалогик ёки монологик нутқ кўринишларида бўлади. Муаллиф нутқи бадиий асар тилининг муҳим қисми ҳисобланади. Унда қаҳрамонларга, воқеликка нисбатан ёзувчи муносабати ифодаланган бўлади. Муаллиф нутқи икки хилда ифодаланади: