Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Бадиий матн қисмларини боғловчи воситалар

Матн камида иккита гапдан тузилган мураккаб синтактик бутунлик. Гаплар ўзаро турли синтактик алоқа воситалари ёрдамида бирикади. Уларга такрорий бўлаклар, олмошлар, хиазматик конструкциялар, замон ва макон ифодаловчи бирликлар, кесимларнинг замон шакллари, модал сўзлар каби турли лексик-грамматик бирликлар киради. Тилшунос олим А.Мамажонов матн компонентлари ўртасида мустаҳкам синтактик алоқа мажудлигини таъкидлайди ва бу алоқанинг ўзига хослигини «Текст лингвистикаси» деб номланган рисоласида қуйидагича изоҳлайди: «Бизнингча, синтактик алоқанинг бу тури қўшма гап компонентлари орасидаги грамматик алоқага ўхшаб кетади, фақат мураккаброқ кўринишда юзага чиқади. Маълумки, қўшма гап компонентлари орасида бириктириш, қиёслаш, зидлаш, сабаб-натижа, шарт-пайт, аниқлаш, изоҳлаш каби мазмуний муносабатлар ифодаланади. Бу муносабатлар қўшма гапнинг уч тури: боғловчисиз, боғланган ва эргаш гапли қўшма гапларда компонентларни ўзаро бириктирувчи синтактик алоқа воситалари: интонация, боғловчилар, боғловчи вазифасидаги сўзлар, гап бўлаклари тартиби, олмошлар, айрим сўзларнинг такрорланиши, умумий иккинчи даражали бўлаклар, кесимларнинг замон муносабати кабилар орқали реаллашади. Кўринадики, қўшма гапларда синтактик алоқа предикациялар орасида ўрнатилади. Текстда эса синтактик алоқа бир бутун гаплар, суперфразали синтактик бутунликлар, абзацлар, қисмлар, бўлимлар, боблар ўртасида юзага чиқиб унинг мазмуний ва структурал бирлигини таъминлайди».³¹Демак, матн таркибидаги гаплар фақат структурал жиҳатдан эмас, балки мазмунан ҳам бир-бирини тақазо қилиши керак экан. Матн бутунлигида мазмуний яқинлик қанчалик аҳамиятли бўлса, мазмун изчиллиги ҳам шунчалик муҳим. Масалан: 1.Ҳовли ёғ тушса ялагудек топ-тоза бўлди. 2.Аҳмад бугун ҳам дарсга келмадими? 3.Ҳар қандай чуқурликдан ҳам юксакликка кўтарилиш мумкин. 4.Ўқитувчининг вазифаси ўқувчиларга орзу улашишдан, орзу қилишни ўргатишдан иборат бўлмоғи лозим.

Юқорида тўртта гап кетма-кет келтирилди. Лекин уларда мазмуний яқинлик йўқ. Қуйидаги гаплар йиғинида эса мазмуний яқинлик кўзга ташланади, лекин мазмун изчиллиги йўқ: 1.Қаламкашнинг Сўзи бир йўла ўн минг, юз минг китобхонга етиб боради. 2.Демак, унинг Сўз масъулияти ҳам бошқаларникидан минг ҳисса ортиқроқдир. 3.Мактаб ўқитувчисининг Сўзи ўттиз болага етиб боради. 4.Нотиқнинг Сўзи минг тингловчига етиб боради. 5.Дорилфунун домласининг Сўзи юз талабага етиб боради.
Юқоридаги гаплардан матннинг сўз ва унинг масъулияти ҳақида эканлигини пайқаш қийин эмас. Бу гаплар йиғинида мазмун яқинлиги бор, лекин изчил эмас. Гапларнинг кетма-кетлиги бузилганлиги туфайли мазмун изчиллигига ҳам путур етган. Энди мазкур гапларни қайта териб чиқамиз:
Мактаб ўқитувчисининг Сўзи ўттиз болага етиб боради.
Дорилфунун домласининг Сўзи юз талабага етиб боради.
Нотиқнинг Сўзи минг тингловчига етиб боради.
Қаламкашнинг Сўзи бир йўла ўн минг, юз минг китобхонга етиб боради. Демак, унинг Сўз масъулияти ҳам бошқаларникидан минг ҳисса ортиқроқдир.(Ў. Ҳошимов)
Муаллиф айтмоқчи бўлган фикр, аслида, охирги гапда келтирилган. Агар ёзувчи фақатгина охирги гапни келтириб қўя қолганида ўша фикрнинг таъсирчанлиги бўлмаслиги мумкин эди. Адиб мақсадини қиёслаш усулидан фойдаланиб тўла ва аниқ етказишга эришган: ўқитувчи ва бунга параллел равишда ўттиз бола, домла - юз талаба, нотиқ - минг тингловчи, қаламкаш - ўн минг, юз минг китобхон. Бу матндаги қиёс поғонама-поғона «кенгайиб борувчи» лексик-семантик бирликлар фонида янада аниқ ифодасини топган: 1.Муассасалар: мактаб→дорилфунун→ижтимоий-ижодий мактаб, яъни ҳаёт; 2.Касб эгалари: ўқитувчи→домла→нотиқ→қаламкаш; 3.Миқдор: ўттиз→юз→минг→ўн минг, юз минг. Оҳанг ҳам шунга мувофиқ кўтарилиб боради.
Матн компонентлари ўзаро контакт ва дистант алоқага киришади. Орадан уч-тўрт кун вақт ўтди. Болага телефонимни берган эдим. Қўнғироқ қилмади. Бир куни яна уюшмага келсам, худди ўша китоб дўкони олдида турибди (Ш.Холмирзаев).³² Бу матнда биринчи ва иккинчи, иккинчи ва учинчи, учинчи ва тўртинчи гаплар орасидаги алоқани «контакт алоқа», биринчи ва учинчи, биринчи ва тўртинчи гаплар орасидаги алоқани «дистант алоқа» деймиз.