M. A1imardonov Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti “Moliya va soliqlar kafedrasi professori, I f. d B. Hamdamov

qonun hujjatlari qabul qilinganligi;

Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari daromadlarining prognozi aniqlashtirilganligi;

budjet tashkilotlari va budjet mabIag‘lar i oluvchilarning bo‘ysunuvi o‘zgarganda xarajatlar bir budjetdan boshqa budjetga o‘tkazilganligi;

kapital qo‘yilmalar limitlari budjetlar darajalari o‘rtasida qayta taqsimlanganligi munosabati bilan yuzaga keladi.

Budjetlararo o‘zaro hisob-kitoblarga kiritilishi lozim bo‘lgan summa yuqori turuvchi moliya organi tomonidan aniqlanadi.Budjetlararo transfertlar subventsiyalar, o'tkazib beriladigan daromadlar, dotatsiyalar, budjet ssudasi va o'zaro hisob-kitoblar bo'yicha mablag'lar shaklida amalga oshiriladi.
Budjetlararo transfertlarning hajmlari:

• 
  joriy moliya yilida turli darajadagi budjetlar daromadlari va xarajatlari o’zgarishiga sabab bo'luvchi qonun hujjatlari qabul qilinganda;
  
• 
  tegishli barcha soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning to’liq tushishidan hamda budjetdan ajratiladigan mablag'larning o'zlashtirilishidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
  

Yuqori turuvchi moliya organi tashabbusi bilan yuqori turuvchi budjet quyi turuvchi budjet oldidagi budjetlararo transfertning bir shakli bo’yicha majburiyatlari quyi turuvchi budjetning yuqori turuvchi budjet oldidagi budjetlararo transfertning boshqa shakli bo’yicha majburiyatlarini kamaytirish evaziga hisobga olinishi mumkin. Budjetlararo munosabatlarning tasniflanishini quyidagi 2-rasmda ko‘rishimiz mumkin.O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 3-moddasida keltirilgan asosiy tushunchalar sharhida “Subventsiya”, “O‘tkazib beriladigan daromadlar”, “Dotatsiya” va “Budjet ssudasi” kabilarga tegishlicha talqin berilgan:
«Subventsiya - muayyan maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori turuvchi budjetdan quyi turuvchi budjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘lar idir»;
“O‘tkazib beriladigan daromadlar - tegishli ma‘muriy-hududiy birlikda shakllanadigan va yuqori turuvchi budjetga omtkaziladigan, ular qaerda shakllangan bo‘1sa, keyinchalik o‘sha ma‘muriy-hududiy birlik budjetiga o‘tkazib beriladigan daromadlar”;
“Dotatsiya budjet tizimi budjetlariga ularning o‘z daromadlari etishmagan taqdirda daromadlar bilan xarajatlar o‘rtasidagi farqni qoplash uchun qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘laridir”;
“Budjet ssudasi qaytarish sharti bilan yuqori turuvchi budjetdan quyi turuvchi budjetga, shuningdek davlat maqsadli jamg‘armalariga, rezident- yuridik shaxsga ajratiladigan pul mablag‘lar idir”.Shu bilan birga, Budjet kodeksining 138-moddasiga muvofiq, “Budjetlararo o‘zaro hisob-kitoblar - moliya yili mobaynida budjetlar parametrlari o‘zgarganda yuqori va quyi turuvchi budjetlar o‘rtasida yuzaga keladigan o‘zaro pul munosabatlaridir”.

Budjet tizimining turli bo‘g‘inlari o‘rtasida tartibga soluvchi soliqlarning har yili tasdiqlanadigan vaqtinchalik me‘yorIar hn'virh n to n strut n ii ishi

Moliyaviy tenglashtirish siyosati asosida moliyaviy yordam shaklida budjet tizimi bo‘g‘inlari o‘rtasida mablag‘larni qayta taqsimlash

Subventsiya

O‘tkazib beriladigan daromadlar

Dotatsiya

Budjet ssudasi

O‘zaro hisob - kitoblar

2-rasm. Budjetlararo munosabatlarning tasnillanishi
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mamlakatimizni jadal rivojlanib borishi mahalliy budjetlarning davlat budjetidagi salmog‘i o‘sishiga olib keladi. Shu sababli umumdavlat soliqlarini turli darajadagi budjetlar o‘rtasida taqsimlanishini takomillashtirib borish ham budjet o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni samarali boshqarishni talab etadi. Bunda umumdavlat soliqlaridan ajratmalarning roli faqat mahalliy budjetlarni daromadlar bilan ta‘minlash emas, balki mahalliy hokimiyat organlarining yuqori budjetlarda mablag‘lar yig‘ilishidagi manfatdorligini, hududlarda ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bilan bog‘liqligiga e‘tibor berilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Umumdavlat soliqlaridan ajratmalar hududlarda yig‘i1adigan ushbu soliqlar miqdoriga nisbatan foiz hisobida belgilanadi, lekin bu foiz miqdorlari har yili budjet loyihalarini tayyorlab, tasdiqlanganda o‘sha tasdiqlangan yil uchun belgilanadi va har yil budjetida o‘zgarib turadi. Quyidagi jadval orqali Qoraqa1pog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga 2014-2016 yillarda umumdavlat soliqli tushumlaridan o‘tkazmalar me‘yor1ari to‘g‘risidagi ma‘lumotlarga ega bo‘lish mumkin.
Mahalliy budjetlarda 2014-2016 yillarda umumdavlat soliqlaridan ajratmalar me‘yori bo‘yicha quyidagi 2-jadvalda keltirilgan ma‘lumotlar asosida tahlil qilsak, ayrim viloyatlarga ajratmalar me‘yori 2014 yilga nisbatan 2016 yilda oshirilgan bo‘lsa, ayrimlarda kamaytirilgan. Masalan, yuridik shaxslar daromad (foyda) solig‘idan ajratmalar Buxoro viloyati mahalliy budjetiga 2014- 2015 yillarda jami tushumlarning 55,0 foiz miqdorida belgilangan bo‘lsa, 2016 yilda bu ko‘rsatkich 53,0 foizga kamaytirilgan. Qashqadaryo viloyati mahalliy budjetiga 2014-2015 yillarda jami tushumlarning 52,0 foiz miqdorida belgilangan bo‘lsa, 2016 yilda bu ko‘rsatkich 60,0 foizga oshirilgan. Toshkent shahrida 2014 yilda 3 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2015-2016 yillarda 2,0 foizga kamaytirilgan.

Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri mahalliy budjetlariga umumdavlat soliqlaridan ajratmalar me‘yorlari [8]

l-jadval


(foizda)

						Aktsiz solig‘i
	Yuridik	Savdo va	Mikrofirma	Jismoniy						Er osti
						Benzin	Dizel yoqi1g‘ isi	Aviatsiya kerosini	Alkogol mahsuloti (etil spirtidan tashqari)
Soliq turi	shaxslarnin g daromadi	umumiy ovqatlanish	va kichik korxonalar	shaxslarnin g						boyliklari dan
	(foydasi) ga	korxonalari	dan yagona	daromadiga	QQS					foydalang
	soliq	ning yalpi	soliq	soliq						anlik
		daromadida								uchun
		n yagona								soliq
		soliq

Yillar Hududlar nomi	2014	2015	2016	2014	2015	2016	2014	2015	2016	2014	2015	2016	2014	2015	2016	2014	2015	2016	2014	2015	2016	2014	2015	2016	2014	2015	2016	2014	2015	2016
Qoraqalpo																									1 0 0	1 0 0	1 0 0	1 0 0	1 0 0
g‘iston	10	10	10	10	10	10	10	10	10	10	10	10	10	10	10															10
Respublik	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0															0
a
Andijon viloyati	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0										1 0 0	1 0 0	1 0 0		1 0 0	10 0
Buxoro viloyati	55	55	53	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	50	50	50	55	50	53	55	5 5	5 3	5 5	55	53	5 5	5 5	5 3	5 0	5 0	5 0
Jizzax viloyati	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0														1 0 0	10 0
Qashqadar yo viloyati	52	52	60	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	52	52	60										5 0	5 0	5 0

Navoiy viloyati	62	57	55	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	62	57	55	62	57	55										5 0	5 0	5 0
Namanga n viloyati	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0										1 0 0	1 0 0	1 0 0		1 0 0	10 0
Samarqan d viloyati	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0										1 0 0	1 0 0	1 0 0		1 0 0	10 0
Surxandar yo viloyati	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0			10 0			10 0			1 0 0	1 0 0	1 0 0	1 0 0	1 0 0	1 0 0	10 0
Sirdaryo viloyati	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0										1 0 0	1 0 0	1 0 0		1 0 0	10 0
Toshkent viloyati	50	40	30	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	50	40	30	50	40	30										5 0	5 0	5 0
Farg‘ona viloyati	98	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	98	10 0	10 0	98	10 0	10	9 8	10 0	10 0	9 8	10 0	1 0 0	5 0	1 0 0	1 0 0		1 0 0	10 0

Xorazm viloyati	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0	10 0										1 0 0	1 0 0	1 0 0		1 0 0	10 0
Toshkent shahri.	3	2	2	3	2	2	3	2	2	3	2	2	3	2	2										5 0	5 0	5 0

Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yalpi daromadidan yagona soliq hamda mikrofirma va kichik korxonalardan yagona soliq ajratmalar me‘yori Toshkent shahri tashqari barcha hududlarga 100,0 foiz tushum sifatida berilgan.
Jismoniy shaxslarning daromadiga soliqdan ajratmalar me‘yori Buxoro, Navoiy, Toshkent viloyatlari va Toshkent shahridan tashqari qolgan viloyatlarga 100,0 foiz tushum sifatida berilgan.
Shuningdek, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ajratmalar me‘yori faqatgina Buxoro, Qashqadaryo, Navoiy, Toshkent viloyatlari va Toshkent shahridan tashqari boshqa viloyatlarda 2014,2015,2016 yillarda mahalliy budjetlarga 100,0 foiz tushum sifatida berilgan.
Yuqori turuvchi budjetdan quyi turuvchi budjetga dotatsiya quyi turuvchi budjet xarajatlarining rejalashtirilgan hajmi subventsiyalar va o‘tkazib beriladigan daromadlar hisobga olingan holda mazkur budjet daromadlarining prognoz qilingan hajmidan oshib ketgan taqdirda ajratiladi.
O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan davlat maqsadli jamg‘armalarining budjetlariga dotatsiya jamg‘armalar xarajatlarining rejalashtirilgan hajmi yil boshidagi qoldiq hisobga olingan holda jamg‘armalar daromadlarining prognoz qilingan hajmidan oshib ketgan taqdirda ajratilishi mumkin.
Dotatsiyaning miqdori:

O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan quyi turuvchi budjetlarga va davlat maqsadli jamg‘armalari budjetlariga ajratilganda - asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va Davlat budjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda;

Qoraqalpog‘iston Respublikasining respublika budjetidan, viloyatlarning viloyat budjetlaridan va Toshkent shahrining shahar budjetidan tumanlar va
shaharlar budjetlariga ajratilganda - Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan belgilanadi.
Dotatsiya mahalliy budjetlar daromadlari va xarajatlarini moslashtiruvchi usul sifatida foydali bo‘lgani holda u ayrim salbiy xususiyatlarga ham egadir. Mahalliy budjet daromadlarining bu manbai mahalliy hokimiyat organlarida boqimandalik kayfıyatini yuzaga keltiradi. Ularning qo‘shimcha daromad topish, o‘z daromadlarini ko‘paytirishga qiziqishlarini pasaytiradi, budjetlarni o‘z daromad qismini bajarish imkoniyatlarini cheklabgina qolmay, moliyaviy nazoratning susayishiga sharoit yaratadi. Shuni alohida qayd etish kerakki, Respublikamizda hukumatimiz tomonidan tasdiqlangan hududlarni dotatsiyadan chiqarish Davlat dasturi doirasida amalga oshirilgan izchil islohotlar hozirda barcha hududlarda mahalliy budjetlarni datatsiyadan chiqarish imkonini berdi. 2012 yildan boshlab barcha hududlar dotatsiyaga muhtojligiga barham berildi.
Subventsiyalar asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va Davlat budjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda belgilangan xarajatlarni amalga oshirish uchun ajratiladi.
O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga beriladigan subventsiyalarning miqdorlari asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va Davlat budjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda belgilanadi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasining respublika budjetidan, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjetidan tumanlar va shaharlar budjetlariga beriladigan subventsiyalarning miqdorlari Qoraqa1pog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan belgilanadi.
Foydalanilmagan subventsiyalar joriy moliya yili oxirida tegishli yuqori turuvchi budjetga qaytariladi.
Mahalliy budjetlarga 2014-2016 yillarda ajratilgan subventsiyalar hajmi 2- jadvalda keltirilgan. Mahalliy budjetlarga ajratilgan jami subventsiyalar hajmida hududlarni salmog‘ini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, 2016 yilda Surxondaryo viloyati 28,7 foizni, Namangan viloyati 27,3 foizni, Qoraqalpog‘iston Respublikasi 19,8 foizni, Jizzax viloyati 16,8 foizni va Sirdaryo viloyati 7,4 foizni tashkil etishi kutilmoqda.
2-jadval
Qoraqa1pog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri mahalliy budjetlariga 20014-2016 yillarda
ajratilgan subventsiyalarning taqsimlanishi [8]
(min.so‘m)

x‹

Xududlar nomi