“kompyuter injiniring” fakulteti iv-bosqich 11-19 guruh talabasining

mavzu: Shaxs psixodiagnostikasi. 
 
Reja: 
1. Kasbiy psixodiagnostika 
2.individuallikning moxiyati . 
3.kasbiy faoliyatni taxlil qilish 
asosiy metodlardan biri bo`lib, nutq muloqoti yordamida bevosita yoki bavosita ma‘lumot olinadi 
Ta‘lim maskanlari psixodiagnostikasi shaxsni ta‘- lim tizimda qobiliyati, iqtidori, iste‘dodini 
aniqlab olish maqsadida olib boriladigan psixologik xizmat turi Kasbiy layoqatni aniqlovchi 
testlarning ishonchliligi, shaxs psixodiagnostikasi, kasbiy psixodiagnostika, professiogramma 
(professiografiya) tarixi: kelib chiqish sabablari, imkoniyatlari, takomillashishi, sohaning kasb 
egasiga psixologik talablari va kasbiy faoliyatda psixologik bilimlarning ahamiyati, psixologiya 
fani haqida tushuncha, psixologiyaning fan sifatida rivojlanish bosqichlari, psixik hodisalarning 
asosiy shakllariga oid ko`nikmalarni shakllantirish. 
Psixologiya fanida kasbiy layoqatni aniqlash sohasida muayyan ilmiy izlanishlar olib borilgan, 
o`ziga xos yondashishlar amalga oshirilgan. B.V. Kulaginning fikricha kasbiy psixodiagnostika 
deganda odamning individual xususiyatlarini tadqiq etish va baholash maqsadida kasbga 
saralash, kasb tanlashga yo`naltirish, nomzodlarni (da‘vogarlarni) ixtisoslikka oqilona 
taqsimlash, kasbiy tayyorgarlikni takomillashtirish, kasbiy faoliyatni optimallashtirishning 
amaliy masalalari tizimini yechish tushuniladi. Individuallikning moxiyatini tushunishga 
umumiy yondashish kasbga saralash muammosini xal qilishda bevosita ahamiyatga ega. 
Ma‘lumki, kasbga layoqatlilikni tashxis (prognoz) qilish insonning kasbiy xislatlarini xisobga 
olishga asoslanadi. Mazkur jarayonda qiyosiy taxlil orqali shaxsning xususiyatlari ko`rsatkichlari 
bilan kasbiy faoliyat muvaffaqiyatining mustaqil mezoni darajalari aniqlanadi. Xozirgi zamon 
psixologiyasining ma‘lumotlariga qaraganda, tashxis (prognoz) qilish modeli muayyan 

---

matematik algoritmga asoslanadi. Guruh uchun o`rtamiyona shaxs imkoniyati tanlanganligi faqat 
statistik samaraga ega, xolos. Bunday model tashxis (prognoz) qilishda cheklanganlikka ega 
bo`lib, tashxisning mutlaq aniqlik darajasidan quyiroqdir. Kasbiy faoliyatni taxlil qilmasdan 
turib, professional psixodiagnostika (kasbiy psixologik) muammolarini hal qilish mumkin emas, 
ya‘ni professiografiya moxiyatiga va uning tuzilishiga e‘tibor qilish zarur. Faqat shundagina 
faoliyatli yondashuv amalga oshirilib, uning xarakatlari va operatsiyalari testlar yordamida 
baholanishi mumkin. Chunki xarakatlar va operatsiyalar mazkur faoliyatning tarkibini tashkil 
qiladi, ularning qiyosiy tavsifi egallash jarayonini osonlashtiradi, unga layoqatli odamlarni 
tanlashga negiz yaratadi. Faoliyat samaradorligini tashxis qilish va baholash uchun testlarni 
saralash, asoslash, uning muvaffaqiyati o`lchovi mezonini aniqlashga imkon beradi. 
Professiografiya, (professiogramma) natijalarini umumlashtirish natijasida kasblarni tasniflash 
(klassifikatsiyalash) imkoni vujudga keladi. Kasbiy faoliyatning taxlili maqsadga yo`naltirilgan 
va tashkiliy jarayon xisoblanib, u uch bosqichdan tashkil topgan bo`ladi: a) kasbiy faoliyat 
yuzasidan . 
Shaxsning biologik va psixologik rivojlanishi. Shaxsning jismoniy, aqliy, ma’naviy kamol topish 
jarayoni. Bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik yillarida shaxsning kamol topishi. Rivojlanish kishidagi 
jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayon boiib, u barcha tug‘ma va egallangan miqdor va sifat 
o‘zgarishlarini o‘z ichiga oladi. Rivojlanish deb bola vaznining oshishi, suyak va muskul 
tizimining, tanosil a’zolarining, nerv funksional faoliyatining kamol topishi, aql-zakovatining 
shakllanishiga aytiladi. Bolaning jismoniy rivojlanishida uning bo‘yi o‘sadi, vazni va muskul 
kuchi ortadi, sezgi organlari mukammallashadi, harakatlami to‘g‘ri boshqara oladi. Bolaning 
ruhiy rivojlanishida shaxsidagi psixik sifat va belgilar shakllanadi, hissiy-irodaviy, bilish 
jarayonida muhim o'zgarishlar yuz beradi. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi u ijtimoiy hayotda 
qatnasha boshlaganda, uning xulqida tevarak-atrofga boigan munosabatida, ayniqsa, jamoa 
ishlarida qatnashishida namoyon boiadi. Shaxs rivojlanishida biologik omillar, ijtimoiy omillar, 
taiim va tarbiya, bola shaxsining faolligi (faoliyat) va boshqalar muhim o‘rin egallaydi. 0 ‘zbek 
olimlari E. G'oziyev, M.G. Davletshin, A. Munawarov, V. Karimova, R. Jo'rayev, J. 
Hasanboyevlar; xorij olimlari D.B. Elkonin, A.V. Petrovskiy, V. Davidov, L.S. Vigotskiy, Dj. 
Dyui, G.Gard пег, J. Piajelarning rivojlanishda shaxs faoliyatining ahamiyati to'grisidagi 
qarashlari salmoqli ahamiyatga ega. Jamiyat taraqqiyotida insonning bilimi va faol amaliy 
faoliyati to'grisidagi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Barkamol avlod-
O'zbekiston taraqqiyotining poydevori» nomli ma’ruzasida chuqur flkr bildirilgan. 
Ajdodlarimizning komil inson haqidagi axloqiy talablar majmuasi sharqona axloq kodeksi, 
O'zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida sog'lom avlod tarbiyasi haqida 
o'lmas g'oyalar keltirilgan. Har bir inson shaxs sifatida turlicha namoyon bo'lar ekan, uning 
ijtimoiy voqelikka, mehnatga, kishilarga, jamiyatga bo'lgan munosabati ham, faollik darajasi, 
axloq-odob borasidagi yetukligi ham turlichadir. Shaxs qaysi jamiyatda yashasa o'sha jamiyat 
qonun-qoidalariga asosan kamol topadi. Pedagogika shaxsning kamolotga etishini murakkab va 
ziddiyatli jarayon deb biladi. Shaxsning kamolga etishida irsiyat, muhit, maqsadga muvofiq 
amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya va nihoyat o'zining mustaqil faoliyati ham muhim 
ahamiyatga egadir.Shunday qilib, ijtimoiy muhitning shaxs shakllanishidagi o‘rni nihoyatda 
beqiyosdir. Irsiy belgilarning rivojlanishi ham insoniyijtimoiy muhitda yashashga bog‘liqligiga 
ko‘plab misollar keltirish mumkin. Inson bolasi, agar ijtimoiy-insoniy muhitga emas, boshqa 
muhit, aytaylik hayvonlar muhitiga tushib qolsa, unda irsiy belgilarning ayrim biologik 
ko‘rinishlari saqlanadi, lekin insoniy fikr, faoliyat, xatti-harakat bo'lmaydi (1920-yilda 
hindistonlik doktor Singx Midnapur shahri yaqinidagi bo‘ri uyasidan topib olgan qizchalar 

---

Kamola va Amola hayoti bunga misol bo'ladi)1. Irsiyat nishonalari shaxsni shakllantirishning 
obyektiv omillariga kiradi. Odamlar organizmdagi anatomik tuzilishni, fiziologik harakatni, asab 
tipini, asosiy shartsiz reflekslami meros qilib oladilar. Odam shaxsi va xulqining rivojlanishida 
biologik omillaming rolini yuksak baholab, shaxsni naslga bog'Iab o‘rganuvchi bixeviorizm, 
pragmatizm, biogenetik oqimlar bo‘lib, ulaming ayrim vakillari odam bolasi ona 
pushtidaligidayoq bo'lajak shaxsga xos barcha xususiyatlarga ega bo‘ladi desa, ayrimlari ong va 
aqliy qobiliyat ham nasldan-naslga o‘tadi, deydi. Ba’zilari esa bolaning axloqiy jihatdan o‘sishini 
ham irsiyatga bog’laydi. Biologik omilning inson shakllanishidagi o‘mi muhim va o'ziga xos, 
irsiyatning ahamiyatini inkor etib bo'lmaydi, insonga xos xususiyatlar - aqliy va jismoniy meqnat 
qobiliyati, tafakkur va nutq ham tug’ma o’tishi mumkin, lekin bu tug‘ma imkoniyatlar 
rivojlanishi uchun inson bolasi insoniy muhit, odamlar orasida yashashi, odamlar bilan aloqa 
qilishi, ijtimoiy hayotda qatnashishi va ma’lum xulq-odob qoidalariga amal qilishi lozimdir. 
Ijtimoiy muhitning buyuk insonlar shakllanishidagi o‘mi muhim bo'lib, Alisher Navoiy-shoir, 
Eynshteyn-fizik, Ulug’bek-astronom, Ibn Sino-tabib bo'lib tug'ilmagan, albatta. Ulardagi 
qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi, iste’dodga aylanishida ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiya muhim 
rol o'ynagan. Davlatimizning barkamol inson tarbiyalash borasidagi siyosatiga ham shaxs 
shakllanishida muhitning o'mi muhimligini ko'rsatadi (10-rasm). Ta’lim-tarbiya insonning 
shakllanishida yetakchi rolni o'ynaydi, ta’lim-tarbiya natijasida irsiyat va muhitning stixiyali 
ta’siri bera olmaydigan o'qish, yozish, mehnat, malaka va ko'nikmalar egal lanishi, hatto tug'ma 
kamchiliklar ham ma’lum tomonga o'zgartirilishi (kar, ko‘r, soqovlarni o'qitish), muhit* ta’sirida 
yuzaga kelgan salbiy kamchiliklami ham tugatish mumkin Shaxsning rivojlanishida «faoliyat», 
«faollik» tushunchalarining o‘rni beqiyos. Buyuk insonlar o‘z sohalarida yuksaklikka erishish 
uchun tinmay mehnat qilganlar. Inson o'z intilishi va faolligi bilan yuksak cho'qqilarga, ko‘p 
narsalarga erishishi mumkin, qobiliyat va iste’- dodni r o ‘y o b g a chiqarish uchun ham o‘z 
ustida ishlashi zarurdir. «Inson faolligi «Harakat», «faoliyat», «xulq» tushunchalari bilan 
chambarchas bog‘liq bo‘lib, shaxs va uning ongi masalasiga borib taqaladi»1. Bola aynan turli 
faolliklar yordamida shakllanadi, o‘zligini namoyon qiladi (12-rasm). Demak, o‘quvchi faoliyati 
passiv jarayon bo‘lmay, u ongli ravishda boshqariladigan faol jarayondir. Ya’ni faoliyat-o‘quvchi 
ongi va tafakkuri bilan boshqariladigan, undagi turli-tuman ehtiyojlardan kelib chiqadigan hamda 
tashqi olamni va o‘z-o‘zini o‘zgartirish va takomillashtirishga qaratilgan o'ziga xos faollik 
shaklidir. Bu - o‘quvchining darslarda real predmetlar mohiyatini o‘z tasawuri doirasida, 
muayyan yechim orqali bilishga, yangi kashfiyotlar ochishga qaratilgan, faoliyatdir. Ta’lim 
oluvchilarning shaxsiy-xarakterologik sifatlarini aniqIashning, hech bo'lmaganda oddiy 
metodikasini egallash, uni tatbiq etish, kasbiy-pedagogik tayyorgarlikning muhim unsurlaridan 
biridir. Oliy va o'rta maxsus o'quv maskanlari o'qituvchilari ko'pincha o'quvchi-yoshlaming aqliy 
qobiliyatlarini o'rganishga e’tibor qaratadilar, ammo ulaming tarbiyalanganlik darajalarini (keng 
ma’noda) va xulqiy nuqsonlarini korreksiyalash muammolarining uzluksiz ta’lim tizimida 
yagona uzviylik va yaxlitlik nuqtai nazaridan talqin qilishga, uning yechimlarini topishga 
urinishmaydi. O'quvchilar va talabalaming aqliy rivojlanishlari ko'p jihatdan mustaqil fikrlashga, 
umumiy tarbiyalanganlik darajasiga bog'liq. Ulaming tarbiyalan ganlik darajasini diagnostika 
qilish, ma’naviy-ma’rifiy rivojlanish xususiyatlarini o'rganish, zarur bo‘lsa xulqiy nuqsonlarini 
bartaraf etish hozirgi davrning muhim talablaridan biridir.