Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

zir
ak, 
id
ish, 
yal
in, 
yash
il, 
yashi
n, 
kisha
n, 
uz
un, 
uy
al, 
uy
at, 
ul
u
g‘
, 
saq
la, 
tik
an, 
o‘yin
, 
qiz
il 
kabi.
1
So‘z 
Diaxron nuqtayi nazarda
so‘z tarkibining tahlili 
Sinxron nuqtayi nazarda 
so‘z tarkibining tahlili 
ax+tar=axtar
“bir 
tomonga 
egil” 
ma’nosini 
anglatgan 
ax
fe’liga, [ 
-tar ]
qo‘shimchasi 
qo‘shilishi 
bilan 
yasalgan 
“biror 
narsani 
qidirish” 
ma’nosini anglatgan tub so‘z 
o‘p+ka=o‘pka
“ich 
tomonga 
tort” 
ma’nosini 
anglatuvchi 
o‘p
fe’liga, [ 
-ka ]
qo‘shimchasi 
qo‘shilishi 
bilan 
yasalgan 
“nafas 
olishda 
ishtirok 
etuvchi 
inson 
a’zosi” 
ma’nosini anglatgan tub so‘z 
o‘p+qon=o‘pqon
“ich 
tomonga 
tort” 
ma’nosini 
anglatuvchi 
o‘p
fe’liga, [ 
-qon ]
qo‘shimchasi 
qo‘shilishi 
bilan 
yasalgan 
“chuqurlik” 
ma’nosini 
anglatgan tub so‘z 
inti+q=intiq
“sabrsiz 
bo‘lib 
kut” 
ma’nosini 
ifodalovchi 
inti
fe’liga, [ 
-q ]
qo‘shimchasi 
qo‘shilishi 
bilan 
yasalgan 
“sabrsiz 
bo‘lib 
kutish” 
ma’nosini anglatgan tub so‘z 
So‘z strukturаsidа yuz bеrgаn fоnеtik hоdisа sаbаbli morfemalararo аlоqа sеzilаrsiz 
hоlgа kеlаdi, ya’ni, tub so‘zlar orasida shunday so‘zlar borki, ularning etimologiyasiga 
murojaat qilinganda, tovush tushishi, tovush orttirilishi va tovush almashinishi, shuningdek, 
bir paytning o‘zida tovush o‘zgarishlarining bir necha ko‘rinishlari ko‘zga tashlanadi. Ana shu 
holatlar “So‘z tarkibidagi fonetik o‘zgarishlar natijasida soddalanish hodisasi yuzaga chiqadi”, 
- degan umumiy qoidaga amal qilishga asos bo‘ladi.
1
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. I жилд. –Toshkent, Университет. 2000. -Б. 600. 
241

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
Hozirgi o‘zbek tilida morfemalarga ajratilmaydigan
yanch
fe’lining o‘zagi 
yoy
; 
yayov
so‘zining o‘zagi 
yaza
; 
baqaloq
so‘zining o‘zagi 
baqan
; 
dovon
so‘zining o‘zagi 
daba
; 
yaxshi
so‘zining o‘zagi 
yoq
shaklida ekanligining o‘ziyoq yuqoridagi qoidaning asosli ekanligini 
ko‘rsatadi.
O‘zbek tilshunosligida tub so‘z hisoblangan 
yaproq
so‘zi turkiy tilda 
“qopla”
ma’nosini 
anglatuvchi 
yapur
fe’liga so‘z yasovchi 
[ -g‘a ] 
hamda 
“kichraytirish”
ma’nosini ifodalovchi 
[ 
-q ]
qo‘shimchalarining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Dastlabki davrlarda bu so‘z yapurg‘aq 
shaklida bo‘lgan, keyinchalik, 
[ g‘ ]
va 
[ u ]
tovushlarining tushib qolishi, 
[ a ]
unlisining 
[ o ]
unlisiga almashishi yaproq so‘zining hosil bo‘lishiga sabab bo‘lgan.
1
O‘zbek tilining etimologik 
lug‘atida bu turdagi so‘zlar 100 ga yaqin: 
bayir
am-bayram, 
bayir
oq-bayroq, 
barim
oq-
barmoq, 
yil
on-ilon, 
ard
cha-archa, 
asi
ra-asra, 
yigi
na-igna, 
uluk
an-ulkan, 
chayi
na-chayna
kabilar.
2
O‘zbek tilining etimologik lug‘atida qayd etilgan yana bir qancha so‘zlarni keltirish 
mumkinki, ularning yasalishga asos bo‘lgan qismi iste’molda bo‘lsa-da, tarkibida ro‘y 
berayotgan tovush o‘zgarishlari soddalashishga sabab bo‘lgan. Masalan, 
“ism”
ma’nosini 
anglatgan 
at
so‘ziga ot yasovchi 
[ -dash ]
qo‘shimchasining qo‘shilishi bilan yasalgan 
addash
so‘zi tarkibida yonma-yon kelgan 
[ dd ]
tovushidan birining talaffuzda tushib qolishi; 
suv
so‘ziga 
[ -u ]
va 
[ -q ]
qo‘shimchalarining qo‘shilishi bilan yasalgan 
suvuq
so‘zi tarkibidagi 
[ v 
]
tovushining 
[ y ]
tovushiga almashishi fikrimizning isboti bo‘la oladi.
Shuningdek, tovushlarning o‘rin almashishi ham so‘z tarkibining soddalanishiga
turtki bo‘ladi. Turkiy tildagi 
yat
so‘ziga 
[ - si ]
va 
[ q ]
qo‘shimchalarining qo‘shilishi bilan 
yasalgan 
yatsiq
so‘zi tarkibidagi 
[ ts ]
tovushlarining o‘rin almashishi;