Iqtisodiy statistika

Xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar esa belgilangan vazifasiga va ko'rsatayotgan xizm atning xarakteriga qarab tarm oqlarga ajratilgan.
Xalqaro andozaviy tarm oqlar tasnifi (XATT) ishlab chiqarish jarayonlarining ketm a-ketlik qoidalari bo'yicha tuzilib, natural tabiiy m oddiy resurslardan foydalanuvchi tarm oqlardan (qishloq xo'jaligi, o ‘rmon xo'jaligi, baliqchilik, ovchilik) boshlanib, qazib olish, qayta ishlash sanoati, quri­ lish, ta 'lim , sog'liqni saqlash, transport, moliya, kredit va
h.k. tarm oqlarga o'tiladi.
Barcha tarm oqlarni ikki guruhga ajratish mum kin:
I. M oddiy ne’mat ishlab chiqaruvchi tarmoqlar:
— qishloq xo'jaligi, o'rm onchilik;
— baliqchilik;
— qazib oluvchi sanoat;
— qayta ishlovchi sanoat;
— elektr energiya, gaz va suv ta ’minoti;
— qurilish;
— faoliyatning boshqa turlari.
II. X izm at ko'rsatuvchi tarm oqlar:
— transport;
— aloqa;
— savdo;
— axbo rot-hisoblash xizm at i;
— uy-joy xo'jaligi;
— m oliya, kredit, sug'urtalash;
— ilm va ilmiy xizmat ko'rsatish;
— sog'liqni saqlash, jism oniy tarbiya va ijtimoiy xizmat ko'rsatish;
— ta ’lim , m adaniyat, san'at;
— boshqaruv;
— m udofaa;


— faoliyatning boshqa turlari.
M azkur tarmoqlar orasida ham izchil o‘zaro iqtisodiy alo- qalar mavjud bo‘lib, ular tovar-pul munosabatlari shaklida amalga oshiriladi.
M akroiqtisodiyot tushunchasi sektorlar va tarm oqlar iqti­ sodiyoti va ular orasidagi o ‘zaro iqtisodiy aloqalarni bir butun iqtisodiyot organizmi sifatida qarashga asoslangan. Binobarin, sektor va tarm oqlar faoliyatlarining natijalari makroiqtisodiy faoliyat natijasi sifatida qaraladi.


2 -§. Mahsulot va daromadlarning doiraviy aylanmasi


Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar, uy xo'jaliklari, resurslar va mahsulotlar bozori orasida ikki toifadagi iqtisodiy oqim lar mavjud: biri — tovar va xizmatlar oqimlari deb ata- ladi, ular tovar va xizmatlar harakatini, ularning holatidagi o'zgarishlarni ifodalaydi, ikkinchisi — daromadlar va xarajat­ lar (buromad) oqimi deb ataladi, ular tovar va xizm atlar harakati natijasida darom adlarni shakllanishi va pul to'lovlari sifatida xarajatlarning vujudga kelish jarayonlarini tasvirlaydi. Bu oqim lar bir-biriga qaram a-qarshi yo'nalishda harakat qiladi.
M ahsulotlar va darom adlarning doiraviy aylanmasi de- ganda ishlab chiqaruvchilar bilan uy xo'jaliklari orasida bozor kelishuvlari asosida m ahsulotlarni ayriboshlash jarayonlarini tasvirlaydigan tovar va xizmatlarning oqim lari va ular bilan pul to'lovlari yordam ida muvofiqlashtirilgan darom adlar
(xarajatlar) oqimlari tushuniladi.


Tovar va xizm atlarning, darom ad va xarajatlarning doiraviy aylanish modeli.


Dastlab ishlab chiqarish sektori (korxonalar)ga m oddiy- iqtisodiy va tabiiy resurslar ham da m ehnat resurs (ishchi ku- chi)lari jalb qilinadi. Ishlab chiqarish vositalari va ishlovchi kuch m a’lum texnik-texnologik usullar vositasida bir-biri bi­ lan birikib, o ‘zaro bir-biriga ta ’sir etib harakatga keladi. N atijada ishlab chiqarish yuzaga chiqadi, tovarlar va xizm at­ lar yaratiladi. Bu tovarlar va xizm atlar bozor orqali iste’m olchilar, uy xo‘jaligi sektori tom on harakat qiladi.
M am lakat ichki bozorini tovarlar va xizm atlar bilan to 'ld irishda ichki iqtisodiyot bilan bir qatorda tashqi iqtisodiy faoliyat ham m uhim rol o ‘ynaydi, chunki jam iyatning talab va ehtiyojlarini faqat ichki ishlab chiqarish hisobiga qondirib
b o ‘lmaydi. Taqchil m ahsulotlar boshqa xorijiy m am lakatlar-


dan im port qilinadi iqtisodiy naf (samara) keltiradigan tovar­ lar esa xorijga eksport qilinadi.
M am lakat ichidagi ishlab chiqarish bilan im port hisobiga m am lakat ichki bozorlarning tovarlar va xizm atlar resurslari shakllanadi. Almashish (oldi-sotdi) operatsiyalari natijasida ular xaridorlar = aholi bilan davlat tashkilotlari ixtiyoriga o ‘tadi va asosan pirovard iste'm ol uchun uy xo‘jaliklari a ’zolari iste’molini qondirish uchun, ya’ni yangi ishchi ku- chini qayta tiklash uchun ishlatiladi. Ishlab chiqarilgan tovar- larning ikkinchi qismi — texnika vositalari om illar bozori to- m on harakat qiladi va pirovard natijada yangi asosiy fondlar va moddiy-ashyoviy zaxiralar ham da nom oddiy aktivlar jam g‘arm alari vujudga keladi. Pirovard natijada iste’mol fondi va jam g‘arma fondi shakllanadi, tovarlar va xizm atlar oqim lari • pirovard iste’molni va asosiy fondlar, m oddiy- ashyoviy zaxiralar hamda nom oddiy aktivlar jam g‘arm alarini vujudga keltirish bilan yakunlanadi. Ushbu jam g‘arm alar va qayta tiklangan ishchi kuchi yangi kengaytirilgan ishlab chiqarish jarayonida moddiy ashyoviy va shaxsiy inson om il- lari sifatida xizmat qiladi.
Bozor sharoitida tovarlar va xizm atlar harakati oldi-sotdi am allari natijasida pul vositasida yuzaga chiqadi. Sotib olin­ gan tovarlar uchun xaridor pul to ‘laydi, ya’ni o ‘z darom ad- larini harj qiladi. Sotuvchi esa ushbu pul tushum iga, ya’ni darom adga ega bo‘ladi. D em ak, tovarlar uchun pul to'lovi sotuvchi uchun daromad, xaridorlar uchun burom ad (xarajat) hisoblanadi.
Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlar va xizm atlar oqim i doiraviy aylanganda u bilan muvofiqlashgan pulda ifodalangan darom adlar va burom adlar oqim i shaklida kechadi. U iqtisodiy sektorlari orasidagi asosiy m akroiqtiso-
diy aloqalarni aks ettiradi. U milliy mahsulot bilan milliy


darom ad oqim lari orasidagi bog‘Ianishlarni, ular o‘z hara- katida qanday shakllarda yuzaga chiqishlarini har taraflam a tavsiflaydi. Shuning uchun m azkur iqtisodiy doiraviy aylanm a m akroiqtisodiy statistik ko‘rsatkichlar tizim ini tuzish uchun asos bo‘lib hisoblanadi.