Iqtisodiy statistika

Institutsional birliklarni rezidentlar qatoriga qo‘yish belgiiari

Institutsional birliklar Rezidentlik statusiga kiritish belgiiari turlari

^{Korporatsiyalar} Institutsional birlik sifatida qayd etil­ gan mamlakat
^{Davlatni boshqarish} Ularning yurisdiksiyasi o'tadigan iqti­ ^{organlari (DBO)} sodiy territoriya
^{Notijorat tashkilotlar} Institutsional birlik sifatida qayd etil­ ^(NTT) gan mamlakat
^{Uy xo'jaliklari (UX)} Uy xo'jaliga joylashgan joy, a’zolari
birgalikda yashashi uchun binoning mavjudligi


6 -§. Iqtisodiyotni sektorlama tarkibi


Iqtisodiyotni sektorlama guruhlash asosi bo'lib institut­ sional birliklar hisoblanadi. Bunday sektorlama guruhlarning maqsadi daromad va xarajatlar, moliyaviy aktivlar va passiv­ lar oqimini o'rganishdan iborat.
Iqtisodiy sektor — o'xshash maqsad, funksiya va moliya­ lashtirish manbasiga ega bo'lgan xo'jalik yurituvchi subyektlar bo'lib, ular o'xshash iqtisodiy xulqqa ham ega bo'ladilar.
Institutsional birliklar quyidagi sektorlarga birlashtiriladi:
— nomoliyaviy korxonalar — moliyaviy xizmatlardan


tashqari mahsulot va xizmatlar ishlab chiqaruvchi korxonalardir;
— moliyaviy muassasalar;
— davlat muassasalari;
— uy xo‘jaligi xizmatidagi notijorat tashkilotlar;
— uy xo'jaligi;
— tashqi iqtisodiy aloqalar («qolgan dunyo»).


Iqtisodiyot sektorlarining o‘ziga xos xususiyatlari

№ ^{Bozor Institutsional Maqsad va Resurslar} iqtisodiyoti ^{birliklar vazifalar}

sektorlari
1 2 3 ^4
1 Nomoli­ ^{Davlat, Xarajatlarni Mahsulot va} yaviy kor­ kooperativ, qoplash va ^xizmatlami xonalar xususiy, foyda olish ^{sotishdan olin­}
aksioner, maqsadida ^{gan foyda: dav­} qo‘shma va mahsulot va ^{lat budjetidan}
h.k. xizmatlar ishlab ^{subsidiya va do-} korxonalar chiqarish ^tatsiyalar
2 ^Moliyaviy Kredit ^{Moliyaviy Olingan maj­} muassasa­ ^{beruvchilar mablag‘larni buriyatlar nati­} lar ^{ishlab chiqarish, jasida (depozit­} sotib olish va ^{lar, moliyaviy}
taqsimlash, ^{lizing, obligatsi-} korxonalar uy yalar) hosil xo‘jaliklari va bo'lgan fondlar h.k.larga ^{va olingan fo­} kreditlar berish izlar; sug‘urta-
lash kontraktlari


bo'yicha tush­ gan to'lovlar va pensiya fondiga to'lovlar; su­ g'urta, komis- sion mukofot- lari.
^{3. Davlat Davlat} Nobozor Boshqa sek- ^{muassasa­ budjet} xizmatlarni torlar tadbirkor- ^lari muassasala­ ko'rsatish, ular lik birliklarini ri, umumiy jamoani iste’­ majburiy to'lov-
^boshqaruv, moli uchun lari (soliqar, ^moliyaviy mo'ljallangan, yig'uvlar), posh- ^boshqaruv, milliy daromad linalar, qarzlar, iqtisodiyot- va milliy budjet
^{ni tartibga} boylikni qayta ^{mablag'lari, har keltirish,} taqsimlash ^{xil fondlar}
ichki ishlar, mudofaa, to'lovsiz ta’­ lim, sog‘- liqni saqlash
^{4. Uy Ijtimoiy} Ayrim guruh uy Ixtiyoriy ^xo'jalikla- tashkilotlar: xo‘jaliklariga yig'imlar va sa- ^{ri xiz­} partiyalar, nobozor xiz­ daqalar, budjet­ ^{mat idagi} kasaba matlarini (yakka dan moliya­ ^notijorat uyushma- va jamoa holda) lashtirish, ^tashkilot­ lari, jami- ko'rsatish mulkdan daro­ ^lar yatalr va mad, davlat do-
h.k. tatsiyalari
^{5. Uy} Qo'shim- Renzidentlar uy ^Birgalikdagi


xo'jaliklari cha xo'jaliklarida turar joylari, xo'jaliklar, aholi to- ^{moliyaviy va} fermer monidan ishlab ^{material boy­} xo'jaliklari, chiqarilgan va liklar, mas'ul ki­ hunarmand- iste’mol qilin­ shi yoki xo‘- lar, yuridik gan tovar va jaliklarning
shaxs xizmatlar boshqa a’zolari bo'lmagan tomonidan olin­
xususiy ^{gan daromadlar}
tashkilotlar (ish haqqi, mulkdan olin­ gan daromad, tadbirkorlik da- romadi, trans­ fertlar, kredit­ lar)
6. «Qolgan Xorij Tashqi iqtisodiy Mamlakat dunyo» iqtisodiy aloqalar ^{qonunlari asosi-}
birliklari ^{dagi har xil}
turdagi resurslar

1. «Nomoliyaviy korxonalar» sektoriga har xil mulk va tashkiliy-huquqiy taraflarga ega bo'lgan, bozor uchun tovarlar ishlab chiqaruvchi va nomoliyaviy xizm atlar ko'rsatuvchi iqtisodiy nomoliyaviy rezident birliklari kiradi.

Bu birliklar resurslari, asosan m ahsulotlarni sotishdan tashkil topadi, ammo ba’zi hollarda xarajatlar subsidiyalar va davlat budjetidan ajratiladigan dotatsiyalar hisobidan qoplanadi.
Shuningdek, bu sektorga quyidagilar kiradi:
a) bozor faoliyati bilan band bo'lgan notijorat tashkilotlar


(masalan, notijorat tovar xomashyo biq'alari);
b) tadbirkorlar xizmatidagi notijorat tashkilotlar (savdo palatalari, qishloq xo'jaligi, sanoat va savdo assotsiatsiyalari va h.k.). Ularning resurslari asosi boiib, qiziquvchi tad- birkorlarning ajratmalari yoki to‘lovlari hisoblanadi;
d) o'zlarining nizomdagi vazifalarini amalga oshirish uchun notijorat tashkilotlar tomonidan yaratilgan xo‘jalik jamiyatlari, ular foydasining bir qismi notijorat tashkilotlar budjetiga tushadi, shuningdek, konsultatsiyalar, axborotlar va boshqa xizmatlar uchun to'lovlar (masalan, pul-buyum ma- teriallar, auksion va boshqalar tashkil etishdan).
2. «Moliyaviy muassasalar» sektori mulk formasidan qat nazar, tijorat asosida moliyaviy va sug'urta operatsiyalari bi­ lan band bo‘lgan institutsional birliklardan tashkil topadi.
Kredit muassasalari quyidagilardan tashkil topadi:
— mamlakat milliy banki;
— depozitli moliyaviy muassasalar, tijorat banklari, kredit jamiyatlari va assotsiatsiyalari;
— moliyaviy lizing hisobiga resurslar tashkil etuvchi boshqa moliyaviy vositachilar, ular depozit muassasalar bo‘lib hisoblanmaydilar;
— yordamchi moliyaviy tashkilotlar: qimmatbaho qog‘ozlar va h.k. bilan operatsiyalar o‘tkazuvchi makler idoralari.
Ularning asosiy funksiyalari: moliyaviy resurslarni ishlab chiqarish, sotib olish, saqlash va taqsimlash; qimmatbaho qog‘ozlar ishlab chiqarish, pul mablag‘larini asrash va korxonalar, uy xo'jaliklari va boshqalarga kreditlar berish.
Bu birliklarning resurslari, asosan olingan majburiyatlar hisobiga (depozitlar, sertifikatlar, obligatsiyalar, moliyaviy lizing va h.k.) tashkil topadi.
Sug‘urta muassasalariga hayotni baxtsiz hodisalardan


sug‘urtalash bilan, shuningdek, korxonalar va uy xo'jaliklari mulklarini sug‘urtalash bilan shug‘ullanuvchi institutsional birliklar kiradi. Bu birliklar resurslarni sug‘urtalash kon- traktlaridan tushgan tushumlar hisobidan tashkil topadi.
Pensiya fondlari — yonlangan xodimlarning kelajakda nafaqaga chiqishlari uchun daromad manbalarini yaratish maqsadida tashkil etiladi.
3. «Davlat muassasalari» sektori — davlat budjeti to­ monidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar bo‘lib, ular butun iqtisodiy tizimda insonlar xulqiga ta ’sir o'tkazish maqsadida jam oa iste’moli uchun nobozor xizmatlari ko‘rsatish, shu­ ningdek, milliy daromad va milliy boyliklarni qayta taqsim­ lash bilan band bo‘lgan tashkilotlardir.
Davlat muassasalari tarkibiga quyidagilar kiradi:
— davlat budjeti hisobiga moliyalashtiriladigan va umumiy boshqarish, moliya, iqtisodiyotni rejalashtirish va tartibga keltirish, ilmiy tadqiqot faoliyati, atrof-m uhitni mu- hofazalash, ichki tartibni saqlash bilan, shuningdek, ta ’lim, sog'liqni saqlash, ijtimoiy tarbiya va sport, madaniyat, san’at, ijtimoiy sug‘urtalash sohalarida aholiga bepul yoki imtiyozli xizmat ko'rsatish bilan shug‘ullanuvchi davlat muassasalari va tashkilotlari;
— davlatning nobudjet fondlari: (bandlikka ta ’sir ko'rsatuvchi fond; investitsion fond; konversiya fondi va h.k.).
4. «Uy xo'jaliklariga xizmat ko'rsatuvchi notijorat tash­ kilotlar» alohida uy xo'jaliklari guruhlariga- nobozor xizmat­ lari ko'rsatish bilan shug'ullanuvchi institutsional birliklarni o'z ichiga oladi. Sektor quyidagi xizmat ko'rsatuvchi ijtimoiy tashkilotlarni o'z ichiga oladi:
a) uy xo'jaliklarini ta’lim, sog'liqni saqlash, madaniyat va
san’at, dam olish, hordiq chiqarishlar, ijtimoiy xizmatlar va


h.k. sohasida yakka talablari;
b) siyosiy partiyalar, kasaba uyushma tashkilotlari va h. sohada jam oa talablarini qondirish bilan shug‘ullanadi.
Bu sektorga davlat muassasalari tomonidan tekshirilmay- digan va moliyalashtirilmaydigan tashkilotlar kiritiladi. Ularning resurslari, asosan uy xo‘jaliklarining ixtiyoriy to ‘lovlari va mulkdan olingan daromadlardan tashkil topadi.
Uy xo‘jaliklari xizmatidagi tashkilotlarining quyidagi tur­ lari ajratiladi:
— o ‘z a’zolari tomonidan (kasaba uyushmalar, siyosiy partiyalar, diniy jamiyatlar, ixtiyoriy sport jamiyatlari va h.k.) moliyalashtirilgan va o ‘z a’zolariga xizmat ko'rsatadigan tashkilotlar;
— moliyaviy resurslari asosan pul va natural usuldagi sa- daqalar hisobiga tashkil topadigan, uy xo‘jaliklariga nobozor tovar va xizmatlar beradigan xayriya jamiyatlari va fondlar;
— korxonalarning o ‘z xodimlariga va ularning oila a’zolariga ijtimoiy-madaniy xizmat ko‘rsatadigan bo‘limlari, ular notijorat muassasalar hisoblanib, mablag4larni transfert­ lar sifatida korxona ta ’sis etuvchi oluvchilar, masalan: ixti­ yordagi turar joylar, kasalxonalar, poliklinikalar, madaniyat saroylari va h.k.
5. «Uy xo‘jaliklari» sektori yakka shaxslar va ular gur hini ham iste’molchi, shuningdek, tadbirkorlik bilan ishlab chiqaruvchi sifatida qaraydi. Ularni ria yuridik, na iqtisodiy jihatdan uy xo‘jaligi egasidan ajratib bo'lmaydi.
Uy xo‘jaligi sektoriga — hajmi va usulidan qat’i nazar shu mamlakat rezidentlari kiritiladi, shu jumladan, ishchi va xiz- matchilarning yordamchi xo'jaliklari, kooperativ a’zolari, yakka hoi dehqon xo'jaliklari va hunarmandlar, xususiy korxonalar, ular mustaqil yuridik statusga ega emaslar.
Uy xo‘jaliklarini sektor ichidagi klassifikatsiyasida ular-


ning ichidan «mas’ul shaxs»ni ko'rsatishadi. M HT bunday shaxs sifatida eng ko‘p daromad keltiruvchi shaxsni hisoblaydi. Bunda har doim ham mas’ul shaxs oila boshlig‘i bo'lmaydi.
Mas’ul shaxs statusiga qarab 4ta sektor osti guruhlari ajratiladi:
— mas’ul shaxsi bo'lgan uy xo'jaliklari — ish beaivchilar (yonlanma xodimlarga ega bo'lgan nokorporativ korxonalar);
— mas’ul shaxsli uy xo'jaliklari — nokorporativ korxonalar egalari yonlanma xodimlarsiz;
— mas’ul shaxsli uy xo'jaliklari — mulkdan daromad oluvchilar yoki transfertni oluvchilar (pensiyalar, stipendiya­ lar, nafaqalar). Uy xo'jaliklarining saqlashi — yig'ilgan daro­ madlar hisoblanadi.
6. «Tashqi iqtisodiy aloqalar» sektori («qolgan dunyo») shu mamlakat rezidentlari bilan olib borayotgan operatsiya­
lari hajmiga qarab o'lchanuvchi xorij iqtisodiy birliklarini o 'z ichiga oladi.
Iqtisodiyot sektorlari tarkibidagi institutsional birliklar guruhi sektorning ichki tarkibini tashkil etuvchilar va sektor osti bo'lib hisoblanadilar. Yuqorida qayd etilgan tarkib milliy iqtisodiyotni o'ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib
to'ldirilishi mumkin.