Buxoro tarixi

Tayanch so‘z iboralar: 
Shayboniylar davlati, temuriy 
shahzodalar, poytaxt, ko‘p hokimiyatchilik, safaviylar, murakkab 
vaziyat, markaziy xokimiyat, mamlakat hududi, tashqi siyosat, urush 
harakatlari, Jo‘ybor xo‘jalari, voliy, shahar darvozalari, me’morchilik 
maktabi, mudarris.
 
Nazorat uchun savollar 
1. Shayboniy hukmdorlari haqida ma’lumot bering? 
2. Buxoroning 11 darvozasi nomi ayting? 
3. SHayx Abdulloh YAmaniy kim? 
4. Shayboniy Ubaydullaxon faoliyatini izohlang? 
5. Bahouddin Naqshband majmuasi haqida gapirib bering? 
Test topshiriqlari 
1.Qaysi Shayboniy hukmdori Buxoro shahri atrofini yangi 
mudofaa devori bilan o‘rashga kirishgan? 
a. Ubaydullaxon 
b. Abulfayzxon
s. Abdulazizxon 
d. Amir Olimxon 
2. Qarshi darvozasi shaharning qaysi tomonida joylangan? 
a. janub 
b. g‘arb
s. sharq 
d. shimol 
3. So‘ngi Shayboniy xukmdori kim?
a. Ubaydullaxon 
b. Pirmuhammad
1
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. -Том-5. –Тошкент:Ўзбекистон миллий 
энциклопедияси Давлат илмий нашриёти. 2003. –Б.

---

155 
s. Abdullaxon 
d. Amir Olimxon 
4. Bahouddin Naqshband tavalludining 675 yilligi qachon 
nishonlandi? 
a. 1995 yilda 
b. 1996 yilda 
s. 1994 yilda
d. 1993 yilda
5. Buxoro minorasining balandligi ... metr? 
a. 52
b. 53 
s. 46 
d. 45,6 
 
 
8-MAVZU: ASHTARXONIYLAR DAVRIDA BUXORO 
 
8.1. Ijtimoiy- siyosiy hayot, tashqi siyosat 
8.2. Oliy hukmdorlar va Jo‘ybor xo‘jalari 
8.3. Ashtarxoniylar davri Buxoro me’morchiligi 
 
8.1. Ijtimoiy- siyosiy hayot, tashqi siyosat 
Temuriylar davlati inqirozga yuz tutib, Movarounnahrda tashkil 
topgan Shayboniylar sulolasi boshqaruvi Buxoro tarixida muhim o‘rin 
egallaydi. Sulolaning davlatni boshqaruv tizimi O‘rta Osiyoda asrlar 
osha mavjud bo‘lib kelgan tartibni o‘zgartirdi, ya’ni dargohning 
mavqei kuchayib borib, natijada devonlar tizimi faoliyati cheklanib 
qoldi. Buxoro poytaxt shaharga aylantirilgandan so‘ng, unga katta 
e’tibor qaratildi. Davlat hududlari kengayib, yagona poytaxt shahar – 
Buxoro atrofiga birlashtirish jarayoni rivojlantirildi. 
O‘rta Osiyoda hukm surgan Shayboniylar sulolasi qudrati 
sulola namoyandasi Abdullaxon II ning vafoti sabab parokandalikka 
yuz tutdi. Ammo u hayotining so‘nggi yillarida mamlakatda 
davlatning iqtisodiy rivojlanishiga, xonlikdagi ichki ahvolga e’tibor 
berib, pul islohoti o‘tkazadi
1
. Abdullaxon II mamlakatda tarqoqlikka 
barham berib, xonlik hududini birlashtirgan va uni yanada 
1
Бухоро Шарқ дурдонаси/ Муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997,-Б. 55.

---

156 
kengaytirgan. Uning Movarounnahrni Buxoro atrofida birlashtirish 
istagiga erishishi oson bo‘lmadi
1
. U Amir Temurdan keyin Dashti 
Qipchoqqa nisbatan qat’iy siyosat yurgiza olgan yagona va so‘nggi 
davlat rahbari sanaladi. Chunonchi “Silsilat as-salotin”da keltirilgan 
ma’lumotdan, uning Amir Temur zabt etgan hudud – Ulug‘tog‘da 
(
Ulug‘tog‘ hozirgi Qarag‘anda viloyatining g‘arbidagi tog‘lik
) 
qurdirgan minora qarshisiga minora qurdirishi davlatni tiklash ishiga 
nechog‘liq hissa qo‘shganligini bilish mumkin. Uning vafotidan 
keyin, o‘g‘li Abdulmo‘minxon va amakivachchasi Pirmuhammadxon 
II (Sulaymon sultonning o‘g‘li) qisqa muddat xon bo‘lishgan. 
Abdulmo‘minning o‘z mavqeini mustahkamlash yo‘lida otasi 
tomonida bo‘lgan amirlarning aksariyatini qatl ettiradi. Bu esa qolgan 
amirlarning noroziligiga bevosita sabab bo‘lar edi. Bu bilan ham 
cheklanmagan yangi hukmdor Shayboniy shahzodalarga ham tinchlik 
bermay qo‘ydi. O‘sha davr tarixchilarining bergan ma’lumotlariga 
qaraganda, Xurosonga yurishga yo‘lga chiqqan hamda O‘ratepa va 
Zomin oralig‘ida bo‘lgan Abdulmo‘minga suiqasd uyushtirilib, u 
o‘ldirilgan. Abdulmo‘minga qilingan suiqasdning o‘ziyoq mamlakatda 
markaziy hokimiyatning zaiflashuvi hamda mahalliy kuchlar 
mavqeining oshib borayotganligining namunasi bo‘lib ko‘rindi
2
. 
Uning vafotidan keyin Xurosonning boshqa shaharlari shoh Abbos 
qo‘liga o‘tdi. U hatto Balxni egallashga harakat qildi
3
. Bundan 
foydalangan ichki va tashqi dushmanlarning harakati natijasida 
vaziyat tang holatga kelib qoldi. O‘sha davr tarixnavisi Muhammad 
Yusuf 
Munshiyning so‘zlariga qaraganda: “Butun davlatda 
tartibsizliklar boshlandi. Birov birovga bo‘ysungisi kelmasdi”. 
XVI asr oxiri – XVII asr boshlarida yuz bergan mana shunday 
muhim siyosiy voqealardagi murakkab qarama-qarshiliklar natijasida 
Shayboniylar sulolasi vakillari hokimiyatdan ayrilishdi. Bundan 
foydalangan qo‘shni davlatlar Buxoro erlariga tez-tez bostirib kira 
boshlashdi. Taxt endi so‘nggi Shayboniyzoda Pirmuhammad qo‘liga 
o‘tdi
4
. Ma’lumki, markaziy hokimiyatni birlashtirish yoki uni ushlab 
turish hukmdorning shaxsiga bog‘liq sanaladi, ammo bu hukmdorda 
1
Ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома/Содиқ Мирзаев тарж. –Тошкент: Шарқ, 2-жилд. 
1999, -Б. 201-217
2
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.256.
3
Бухоро Шарқ дурдонаси/ Муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997,-Б. 55.
4
Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Тошкент: Шарқ, 2000. -Б.256.

---

157 
shunday 
jihatlar 
mavjud 
emas 
edi. 
So‘nggi 
Shayboniy 
Pirmuhammadxon II o‘ziga qarshi chiqqan Samarqand hokimi Boqi 
Muhammad bilan 1601-yil iyunda Samarkand yaqinidagi Bog‘i 
Shamolda bo‘lgan jangda mag‘lubiyatga uchragach, taxtni unga 
topshirishga majbur bo‘ldi. Kurashda engilgan Pirmuhammad bilan 
birgalikda butun boshli sulola taqdiri ham hal bo‘lishi turgan gap edi. 
Unga qarshi tomonning qo‘shini 50 000 askar atrofida bo‘lgan. Boqi 
Muhammad boshqa yangi sulola – ashtarxoniylar sulolasi vakili 
sanalardi. Shunday qilib, 1601-yildan Buxoro xonligini yangi turkiy 
sulola – Ashtarxoniylar (Joniylar) boshqarishga kirishgan
1
.
 
Ashtarxoniylar sulolasining dastlabki vakili haqidagi bahs 
tarixchilar oldidagi muammoli vaziyatni keltirib chiqargan, ayrim 
manbalarda uning ilk vakili Jonibek Muhammadning o‘g‘li Boqi 
Muhammad sanaladi
2
. Ammo uning hukmronligi ko‘p davom 
etmagan.
Ashtarxoniylar sulolasining vakillari Buxoro xonligi taxtida bir 
yarim asrga yaqin vaqt mobaynida hukmronlik qilishdi. Ular asli XV 
asrning 30-yillarida Volgabo‘yi erlarida Ashtarxon xonligiga asos 
solishgan. Bu so‘z aslida “Hoji Tarxon” so‘zidan olingan. Xuddi shu 
asrning 50-60-yillarida rus davlatining istilochilik yurishlari tufayli 
sulola 
vakillaridan 
biri 
Yormuhammad 
farzandlari 
Jonibek 
Muhammad va boshqalar bilan birgalikda Movarounnahrga kelib 
qolgan
3
. Ularning Buxoro xonlari bilan aloqalari yaxshi bo‘lgan va 
hatto ular quda-andachilik bilan bog‘langan bo‘lgan. Ularning mavqei 
oshib borib, oxir-oqibat xonlik taxti mazkur sulola vakillari ixtiyoriga 
o‘tib qoldi.
1605- yilda Boqi Muhammad o‘ldirilgandan so‘ng, taxtga 
uning akasi Vali Muhammad o‘tiradi. Biroq tez orada unga qarshi 
fitna uyushtirilib, hukmdor safaviylar sulolasi podshosi Shoh 
Abbosga yordam so‘rab murojaat etadi. Ammo uning o‘zi asir olinib, 
qatl qilingach, taxt uning jiyani, Dinmuhammadning o‘g‘li 
Imomqulixon (1611-1642) ixtiyoriga o‘tadi
4
. To‘g‘ri, Abbos yordami 
bilan bo‘lsa-da, Vali Muhammad taxtni qaytarib oladi, ammo bu 
1
Аштархонийлар
.
Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси -Тошкент: Ўзбекистон Миллий 
Энциклопедияси /www.ziyouz.com кутубхонаси
.
2
Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. –Москва: Евразия 2017. Глава 3, § 3.4. -Б. 399.
3
Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.256.
4
Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. -Москва: Евразия, 2017. Глава 3, § 3.4. -Б. 399.

---

158 
vaziyat uzoqqa cho‘zilmaydi. 1611-yil oktyabr oyida tomonlar 
o‘rtasida kechgan to‘qnashuvdan keyin Vali Muhammad Samarqand 
atrofida halok bo‘ladi. Shu paytda Vali Muhammad Erondan olib 
kelgan qo‘shinga qarshi Imomqulixon Buxoro xalqining kurashiga 
rahbarlik qilib qozoqlar yordamida eronliklar qo‘shinlarini tor-mor 
etadi. So‘ngra 1611-yilda Sirdaryoning quyi oqimidagi hududlarga 
yurish qilib isyonkor qozoq, qalmoq, qoraqalpoqlarni ham 
bo‘ysundirishga erishadi. 1612- yilda Toshkent shahrini egallab, unga 
o‘g‘li Iskandarni hokim etib tayinlaydi, ammo shahar aholisi uning 
nojo‘ya xatti-harakatlaridan norozi bo‘lib, isyon ko‘taradi va 
Iskandarni o‘ldiradi
1
. 
Imomqulixon mamlakatni deyarli 30 yil davomida boshqarib, 
siyosiy vaziyatni yumshatishga, hokimiyatni markazlashtirishga 
qisman bo‘lsa-da erishgan hukmdor. Lekin umrining oxirida ko‘zi 
ojiz bo‘lib qoladi va ukasi Nodir Muhammadni Balxdan chaqirtirib, 
taxtni unga topshiradi
2
. 1644-yil Makka ziyorati vaqtida vafot etadi 
hamda Madina shahrida dafn etiladi.
Manba tili bilan aytganda, davlatning oliy maqom ishlari va 
muhim mulkiy hamda moliyaviy tadbirlarini ijro qilib kelgan tabaqa 
Nodir Muhammad sultonning xonlik kursisiga o‘tirishidan 
manfaatdor emasdi. Chamasi ularga ko‘zi ojiz Imomqulixonning 
taxtda o‘tirgani ma’qul edi
3
. 
Imomqulixonning uzoq davom etgan hukmronligidan so‘ng, 
taxtga o‘tirgan Nodir Muhammadga nisbatan norozi kuchlar 
Xo‘jandga bostirib kirgan qozoqlarni haydab chiqarish jarayonida 
uning o‘g‘li Abdulazizni xon deb e’lon qiladilar
4
. XVII asrda 
ashtarxoniylar sulolasidan davlatni boshqargan Buxoro hukmdorlari 
orasida Abdulazizxon (1645-1680) nomi alohida tilga olinadi. Shu 
o‘rinda bir fikrni aytib o‘tish o‘rinliki, Abdulazizning dastlabki 
hukmronlik yillaridagi mavqei uncha ham mustahkam emasdi. Yorqin 
misol. Balxda turgan Nodir Muhammad boburiy hukmdor Shoh 
Jahonga yordam so‘rab murojaat etadi. Balx masalasi hukmdorlarni 
1
Абдуллахон
.
Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси –Тошкент: Ўзбекистон Миллий 
Энциклопедияси /www.ziyouz.com кутубхонаси
.
2
Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. -Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.261.
3
Ўша манба, -Б.262
4
Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. -Москва: Евразия, 2017. Глава 3, § 3.4. -Б. 401

---

159 
qiynab qo‘ygan, poytaxtdan keyingi ikkinchi maqomga ega yirik 
shahar sanalardi. 
Abdulazizxon taxtni egallaguniga qadar avval Xuttalon, 1630-
yildan esa Balxning g‘arbiy tumanlari hokimi edi. Keyinchalik esa, 
xonlik taxtini egallab, Buxoro xonligida markaziy hokimiyatni 
mustahkamlashga harakatlar qiladi
1
. Abdulazizxon hokimiyatining 
dastlabki o‘n yilligida Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodir 
kuchidan foydalandi. Keyinchalik Yalangto‘sh Samarqand hokimligi 
mavqeini saqlab qola oldi. “Silsilat as-salotin”da keltirilgan 
ma’lumotlarga qaraganda, u Abdulazizxon tomonidan berilmoqchi 
bo‘lgan otaliq unvonini rad etgan
2
. 
XVII 
asrning 
60-yillaridan 
Buxoro 
siyosiy 
kurashlar 
maydoniga aylanib boraverishi natijasida uning madaniy va iqtisodiy 
ahamiyati biroz pasaygandek bo‘ldi
3
. Xuddi shu davrda Xiva xonlari 
Abulg‘ozi Bahodurxon va Anushaxonlarning Buxoro erlariga bostirib 
kirish holatlari kuzatiladi. Abdulazizxon garchi oliy taxtda bo‘lsa-da, 
ammo Balx muammosi unga tinchlik bermasdi. Uning ukasi 
Subhonquli deyarli mustaqil faoliyat yuritardi. Ba’zi vaqtlarda diniy 
ulamolarning aralashuvi va hattoki Balxda Abdulaziz nomidan xutba 
o‘qilgan bo‘lishiga qaramasdan, 1681-yilgacha shahar amalda 
o‘zining mustaqilligini saqlab qola oldi
4
. O‘sha davr tarixiy 
manbalaridan bo‘lmish Xo‘jamquli Balxiyning “Tarixi Qipchoqxon” 
asarida Subxonquli va Abdulaziz o‘rtasidagi kurashlar uzoq davom 
etgan va bu uning halokatini yaqinlashtirganligi haqida ma’lumotlar 
berib o‘tilgan.
Abdulazizxon hukmronligining oxirida taxtni ukasi va valiahdi 
Subhonquliga topshirib, o‘zi Eron Safaviylari davlat hududi orqali 
hajga jo‘nab ketishga qaror qiladi. 1681-yilda uni Eron shohi kutib 
olgan. O‘sha davr manbalarida bu haqda ma’lumotlar berilgan. 1683-
yilda Makka shahrida vafot etgandan so‘ng o‘sha joyda dafn etiladi.
Ashtarxoniylar sulolasining vakillaridan Subhonqulixonning 
taxtga o‘tirishi shundoq ham murakkab vaziyatni battar 
1
Абдулазизхон
.
Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси -Тошкент: Ўзбекистон Миллий 
Энциклопедияси /www.ziyouz.com кутубхонаси
.
2
Зияев А. Х. «Силсилат ас-салотин» как исторический источник. /Автореферат. –
Ташкент: 1990. -Б. 11
3
История Бухары. / Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 113
4
Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.266.

---

160 
chigallashtirib yubordi. Podshoh hukmronligining so‘nggi yillari 
o‘zaro urushlar va boshboshdoqliklar bilan o‘tdi. Natijada xonlik taxti 
uning o‘g‘li Ubaydullaxonga o‘tadi. Urug‘ va qabila boshliqlari otaliq 
boshchiligida ba’zan xonlardan siyosiy maqsadlarda foydalanishgan. 
Masalan, Nodir Muhammad o‘z o‘rnini vorisiga bergan bo‘lsa, 
Subhonqulixonning Muhammad Muqim sultonni taxt vorisi etib 
belgilash istagi amalga ham oshmagan; Xonning xohishiga qarshi 
Ubaydulla Sulton (1702-1711)ni xonlik taxtiga o‘tqazishgan
1
. 
Shuni alohida ta’kidlash joizki, hukmdorning o‘zaro 
kurashlarga chek qo‘yish uchun qilgan harakatlari oson kechmadi, 
sababi unga ko‘plab qarshiliklar bo‘ldi. Kelishmovchiliklar natijasida 
Balx hokimi Muhammad Muqimxon o‘zini Buxorodan mustaqil deb 
e’lon qiladi. Yirik amirlar va mansabdorlarning, hokimlarning mavqei 
oshib borish jarayoni tezlashib boraverdi
2
. “Ubaydullanoma”da otaliq 
lavozimining obro‘si oshib borganligi ta’kidlanadi. Vaholanki, 
hukmdorning o‘zi 1707-yilda Odilbiy mingni Balx viloyati 
mulklarining boshlig‘i etib tayinlaydi
3
. 
Ubaydullaxon davrida pul islohoti o‘tkazilib, 1708 yilda 
mamlakatda yangi tangalar muomalaga chiqarila boshlandi. Lekin bu 
ham xalqning noroziligiga sabab bo‘lgan, chunki tangalar tarkibidagi 
kumushning miqdori 4 barobar kamaytirilib, miqdori avvalgi 
tangalarga tenglashtirilgan. Ammo mahsulot sotib olish jarayonida 
ularning qiymati avvalgisiga barobar qilib qo‘yilishi xalqning 
noroziligini keltirib chiqardi
4
. Ubaydullaxon o‘tkazgan pul 
islohotidan norozi bo‘lgan aholi vakillari qo‘zg‘olon ko‘tarishadi. 
Natijada hukmdor boshqaruviga putur etadi, ammo 1709-yilda 
ko‘tarilgan va Movarounnahrning ko‘plab shaharlari bo‘ylab 
tarqalgan qo‘zg‘olon Ubaydullaxonning toju taxti xavf ostida 
qolganligini ko‘rsatar edi. Buxoroning himoyasi uchun tayinlangan 
xon – Xudoyorbiy mang‘it Qorako‘ldan qo‘shimcha kuchlarni chaqira 
boshlaydi
5
. 
Ubaydullaxon hukmronligining so‘nggi yillari O‘rta Osiyo 
siyosiy xaritasida yangi davlat – Qo‘qon xonligining tashkil topishi 
1
Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. -Москва: Евразия, 2017. Глава 3, § 3.4. -Б. 403.
2
Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.266.
3
Ўша манба, -Б.269.
4
История Бухары, /АН РУз, под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 113.
5
История Бухары. / Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976. –С. 120.

---

161 
bilan belgilanadi. Minglar sulolasidan bo‘lmish Shohrux ushbu davlat 
hukmdoriga aylanadi. Shaharlarning bunday boshboshdoqliklari va 
mustaqil hokimiyatga intilishlari davlatni ich-ichidan emira boshladi. 
Bu holat esa rasmiy sulola vakillari uchun ushbu hududlarni nazorat 
qilish imkoniyatini qisqartira boshladi.
1711-yil Ubaydullaxonga nisbatan suiqasd uyushtirildi. Uning 
tarixini yozgan muallifning guvohlik berishicha, hukmdorning 
o‘zbilarmonlik siyosati tufayli saroydagi bir guruh kishilar davlat 
ishlarini qo‘lga olib, zulm yo‘liga o‘ta boshladilar
1
. Ubaydullaxon 
bunday vaziyatni bilib turib ham chora qo‘llay olmagan. Natijada 
davlat amaldorlari va lashkarlarining unga nisbatan e’tibori kamayib, 
suiqasd uchun qulay imkoniyat hosil bo‘lgandi. Bunga sabab noto‘g‘ri 
pul islohoti, xalqqa solingan 40 dan ziyod soliq va xonlikda yuqori 
mavqega ega Jo‘yboriy shayxlarga nisbatan ham soliqlarning joriy 
qilingani edi.
So‘nggi Ashtarxoniy hukmdorlardan biri Ubaydullaxon saroy 
fitnasi natijasida Buxoroning Piri Marza chorbog‘ida o‘ldiriladi. 
Fitnaga xonning qo‘riqchilar boshlig‘i rahbarlik qilgan. Hukmdorning 
jasadi Buxoro yaqinida joylashgan Bahouddin Naqshband mozoridagi 
“Daxmai shohon”da, otasi Subhonqulixon qabri yonida dafn qilinadi. 
Buxoroni 
boshqargan 
Joniylar 
sulolasi 
vakillarining 
sakkizinchisi 
Abulfayzxon 
Subhonqulixonning 
o‘g‘li, 
Ubaydullaxonning ukasi edi. Ubaydullaxon fojiasidan so‘ng 
mamlakatda markaziy boshqaruv zaiflashib qoladi. Bunday vaziyatda 
Abulfayzxonning o‘zi ham ularga qarshi biror chora ko‘rishga ojiz 
edi
2
. Oxir-oqibat markaziy hokimiyat boshqaruvni butunlay yo‘qotib, 
davlat hokimiyati urug‘-qabila boshliqlari qo‘liga o‘tadi
3
. 
Abulfayzxon esa ular qo‘lida qo‘g‘irchoq hukmdorga aylanib qoladi. 
Abulfayzxonning yagona umidi va tayanchi – lashkarlar edi, xolos. 
Mamlakatda o‘zaro nizolar kuchaygan, chuqur iqtisodiy-siyosiy 
tanazzul yuz berayotgan edi
4
. 
Abulfayzxonning hukmronlik davrida mang‘it urug‘laridan 
Muhammad Hakim otaliq lavozimiga tayinlanib, davlat boshqaruvida 
1
Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.268.
2
Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.268.
3
Султонов Т. Чингиз и Чингизиды. –Москва: Евразия, 2017. Глава 3, § 3.4. -Б. 403
4
Абулфайзхон
.
Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси -Тошкент: Ўзбекистон Миллий 
Энциклопедияси /www.ziyouz.com кутубхонаси
.

---

162 
faol ishtirok eta boshlaydi. 1722-yilda kenegas urug‘ining sardori 
Ibrohimbiy Abulfayzxonga qarshi chiqib, Samarqandda kuyovi Rajab 
sultonni xon deb e’lon qiladi
1
. Bundan ko‘zlangan maqsad 
Muhammad Hakimbiyning hokimiyatini zaiflashtirish edi. Hattoki 
Rajab Sulton qo‘shin bilan Buxoroga yurish qiladi, lekin u o‘z 
maqsadiga erisha olmaydi. Shundan keyin ular qozoqlar yordamiga 
umid qila boshlaydilar. Qozoqlarning bu hududlarga kelishi yaxshilik 
bilan tugamadi. Sababi qozoqlar Movarounnahr shaharlarini 7 yil 
davomida talon taroj qilib ketishgan. 
1739-1740-yillarga kelib sulolaning zaiflashib qolishi eronlik 
istilochi Nodirshoh uchun qulay imkoniyat yaratib berdi va afshoriylar 
qabilasidan bo‘lmish bu hukmdor Buxoroga tomon yurish boshlaydi. 
Qarshi va Qorako‘l yonidagi janglarda qo‘shin soni ko‘p bo‘lishiga 
qaramay, Buxoro qo‘shinlari engiladi
2
. 1740-yilda Eron qo‘shinlari 
Buxoro xonligi ustidan zafar qozonadilar. Abulfayzxon o‘z taxtida 
qoldirilgan bo‘lsa-da, davlat boshqaruvida mang‘it urug‘i yirik 
vakillari, xususan, Muhammad Hakim otaliqning mavqei yuksaladi. 
Bu voqealar mahalliy tarixchi-buxorolik Vafo Karmanagiy, xivalik 
Munis asarlarida mufassal yozib qoldirilgan
3
. Nodirshoh tomonidan 
qo‘lga kiritilgan o‘ljalar orasida Amir Temurning qilichi va choroyna, 
Qur’on nusxasi, qabr ustidagi nefrit toshi bor edi. Ularning ayrimlari 
Nodirshoh tomonidan asl joyiga qaytarilgan
4
. 
Keyinchalik mahalliy hokimiyat Muhammad Hakim otaliq 
qo‘liga o‘tadi. Uning vafot etishi bilan, 1743-yildan mamlakatda yana 
tartibsizliklar avj ola boshlaydi. Hukmdorga nisbatan norozilik 
kuchayib boraverdi. 1745-yil bahor bayramida Miyonqolda Ibodulla 
boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘targan qipchoqlar Buxoroga bostirib 
kiradilar. Bu qo‘zg‘olonni bostirish maqsadida Eronga ketib qolgan 
Muhammad Hakimbiyning o‘g‘li Muhammmad Rahimbiy qaytib 
keladi. Ammo uning Buxoroga kelishi oson kechmadi. Rahimbiy 
Buxoro yo‘lida o‘z chorbog‘i G‘oziobodda o‘rnashib oladi. 
Keyinchalik, Abulfayzxonni taxtdan ag‘darish borasida Jo‘ybor 
1
Бартольд В.В.. Сочинения. –Т.II, -Ч.1, - Москва: изд. Восточной литературы, 1963. -С. 
268.
2
История Бухары. / Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 121
3
Бартольд В.В.. Сочинения. –Т.IV, - Москва: изд. Восточной литературы, 1966. -С. 241-
242.
4
Ўша асар, -Б. 241-242.

---

163 
xo‘jalari bilan muzokaralar olib boradi.
1
. Nodirshohning 1747-yil 
sodir bo‘lgan vafotidan keyin Muhammad Rahimbiy mamlakatda o‘z 
mavqeini mustahkamlab oladi. Oradan ozgina vaqt o‘tmay, 
Abulfayzxon taxtdan qulatilib, uning o‘rniga o‘g‘li Abdulmo‘min 
taxtga o‘tqaziladi. Shunday qilib Buxoroning Eronga vassalik davri 
tugab, Buxoroda ashtarxoniy-joniy sulolasi vakillarining hukmronligi 
o‘z nihoyasiga etadi. Abdulmo‘min, undan so‘ng esa Ubaydullaxon 
rasman xon deb e’lon qilinsa-da, amaldagi hokimiyat mang‘itlar 
qo‘liga o‘tadi.
XVIII asr O‘rta Osiyoning siyosiy, iqtisodiy va madaniy 
jihatdan parokandalikka yuz tutish davri hisoblanadi. Buxoro ko‘p 
millatli davlat bo‘lib, shu davrda Buxoro xonligi tarkibiga 
Afg‘onistonning shimoliy qismlari, Balx kabi bir qator hududlar kirar 
edi
2
. XVIII asrga kelib, bu vaqtgacha 2400 yillik ulkan tarixiy 
taraqqiyot yo‘liga ega o‘zbek davlatchiligida bo‘linish, tarqoqlik 
holati yaqqol namoyon bo‘la boshladi
3
. Bu O‘rta Osiyo siyosiy 
xaritasida endi uchta alohida davlat ko‘rinishini olishi bilan 
yakunlandi. Ya’ni hokimiyat maydoniga minglar sulolasi davlat 
tepasida bo‘lgan Qo‘qon xonligi qo‘shildi.
Ashtarxoniylarning sulola ichidagi qarama-qarshiliklari, o‘zaro 
urushlar, boshboshdoqliklar markaziy hokimiyatning zaiflashuvi, 
mamlakat hududlarining kichrayishiga va oqibatda jamiyatda urug‘-
qabila boshliqlari mavqeining oshib ketishiga sabab bo‘ldi
4
. Va oxir 
oqibat bu Buxoro taxtining Ashtarxoniylar sulolasi qo‘lidan ketishi va 
hokimiyatda boshqaruv yangi sulola – mang‘itlar hukmronligining 
boshlanishi bilan yakunlandi.
Ashtarxoniylar sulolasi vakillarining tashqi siyosati faol tarzda 
amalga oshirilgan bo‘lib, qo‘shni va chet el mamlakatlari bilan o‘zaro 
elchilik, diplomatik va savdo aloqalari yaxshi rivojlangan. Hukmdor 
Imomqulixon davrida Hindiston, Eron va Rossiya bilan elchilik 
munosabatlari o‘rnatilgan. Aynan uning zamonida Rossiyadan Ivan 
1
История Бухары. / Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 122
2
Бартольд В.В.. Сочинения. –Т.II, -Ч.1, - Москва: изд. Восточной литературы, 1963. -
С.164.
3
Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.278.
4
Стэнли Лэн-Пуль. Мусульманские династии. Хронологические и генеалогические 
таблицы с историческими введениями./Перевод с английского с примечаниями 
и дополнениями В. В. Бартольда. –Москва: Восточная литература, Муравей, 2004. -
С. 199

---

164 
Xoxlov 1620-1622-yillarda Buxoro xonligi hududiga tashrif 
buyuradi. Ivan Xoxlov Buxoroga elchilar va savdogarlar jamoasini 
boshlab kelgan
1
. Uning hukmronligi davridagi elchilik munosabatlari 
orqali mamlakatning tashqi xavfsizligini ta’minlashga intilganligini 
ko‘ramiz, zero ayrim hududlar, jumladan, Hazorajot va Kobul uchun 
Boburiylar bilan ziddiyatga borishganligi ham sir emas.
Ayni mana shu davrda Buxoro xonligining Rossiya bilan 
iqtisodiy va diplomatik aloqalari rivojlanish bosqichiga kira 
boshlagan. Buxoro elchilari o‘zlarining bir qancha savdo karvonlari 
bilan Moskvaga borishardi. Hatto 1613- yilda ikki davlat orasidagi 
o‘zaro savdo aloqalari pasaygan davrda ham qozonliklar bir necha 
marotaba xatlar almashinuvi natijasida Buxoro va Xivadan 300 ta 
savdogar kelgan bo‘lsa, javob tariqasida Rossiya Buxoroga elchilar 
va savdogarlar guruhini jo‘natdi
2
. 
Bundan tashqari Imomqulixon davrida Buxoroning bir qator 
mamlakatlar bilan olib borgan tashqi siyosiy aloqalari haqida o‘z 
davri manbalarida juda ham ko‘plab ma’lumotlar keltirilgan
3
. 1618-
yilda u Xitoyga elchilar yuborgan bo‘lsa, Ivan Xoxlov elchiligiga 
javoban Moskvaga elchilar uzatadi.
Ayrim vaziyatlarda amaldorlar ham keng ta’sir doirasiga ega 
bo‘lishgan. Sulola vakili Vali Muhammadning taxtdan qulatilib, 
uning o‘rniga Imomqulixonning o‘tirishi ham elchilik munosabatlari 
yordamida Xurosonda tiklangan hokimiyatning osongina qo‘ldan 
chiqarilganligi oqibatida sodir bo‘lgan
4
. Chunki bu uchun ancha 
mashaqqat chekkan amaldorlar bunga jimgina qarab tura olmas 
edilar. 
“Silsilat as-salotin” asarida Abdulazizxonning boshqa 
ashtarxoniy hukmdorlar singari Hindiston, Eron va Turkiya kabi 
davlat rahbarlari bilan yozishmalaridan namunalar
5
keltirilgan bo‘lib, 
bu bizga shu davrda mamlakatlararo o‘zaro aloqalarning qay darajada 
bo‘lganligini 
bilish 
imkoniyatini 
beradi. 
Bundan 
tashqari 
1
Веселовский Н. И. Хохлов И.Д. “Русский посланник в Персию и в Бухару в XVIIв.” -
Санкт-Петербург:, 1891. -С.12, 17
2
История Бухары, /АН РУз, под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 118
3
Зияев А. Х. «Силсилат ас-салотин» как исторический источник. /Автореферат. –
Ташкент: 1990. -Б. 11
4
“Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи.-Тошкент: Шарқ, 2000,-Б.261.
5
Бўрибой Аҳмедов. Ўзбекистон халқлари тарихи манбалари. -Тошкент: Ўқитувчи, 2001. 
-Б. 232

---

165 
Abdulazizxon 1669-yilda mullo Farruh boshchiligidagi
1
elchilarni 
Rossiyaga uzatgan bo‘lsa, bu elchilikka javoban Buxoroga aka-uka 
Pazuxinlar 
boshchiligidagi 
rus 
elchilari 
tashrif 
buyurishadi. 
Keyinchalik, Usmoniylar davlati bilan ham diplomatik aloqalarni 
mustahkamlab borganlar, masalan, 1673-yilda Abdulazizning elchilari 
Usmoniylar imperiyasi tomonidan Istambulda qabul qilingan
2
. 
Tadqiqotchilarning e’tirof etishiga qaraganda, Abdulazizxonning 
diplomatik aloqa o‘rnatish qobiliyati mavjudligi va bundan Xiva, 
Dehli, Isfahon va Istambulga uzatadigan elchiliklarida foydalangan.
Ushbu hukmdor zamoniga kelib Rossiyaning O‘rta Osiyo 
xonliklariga nisbatan qiziqishi ortib ketishi natijasida, Pyotr I 
tomonidan dastlabki harbiy ekspeditsiyalar uzatila boshlangan. 1717-
yilda Rossiyaga Qulibek to‘pchiboshi rahbarligida elchilar uzatilgan. 
Rossiya tomonidan xonliklarga uzatilgan Bekovich-Cherkasskiy 
ekspeditsiyasi 
bosqinchilik 
harakatlariga 
zamin 
tayyorlagan 
harakatlarning ibtidosi bo‘ldi
3
. XVII-XVIII asrlardanoq xonliklarga 
o‘qotar qurollar savdosi ta’qiqlab qo‘yilgan edi.
Abulfayzxon davridagi tarixiy voqealar XVIII asrda yashab 
o‘tgan marvlik tarixchi Muhammad Kozimning “Nomayi olamaroyi 
Nodiriy” asarida ham uchraydi. Unda asosan Eron qo‘shinining 1747- 
yilda O‘rta Osiyo hududiga bostirib kirish holatlari tasvirlangan
4
. 
Bundan tashqari “Silsilat as-salotin”da qo‘shni Eron safaviylari va 
Hindistonda boburiylar bilan olib borilgan aloqalar haqida hikoya 
qilinadi
5
.