Buxoro tarixi

«Omadand va kundand va so‘xtand va kushtand va burdand va 
raftand» (Keldilar va emirdilar, yondirdilar va o‘ldirdilar, taladilar 
va ketdilar.)
1
.
Chingizxonning 
Movarounnahrni 
egallash 
tadbirlarining 
so‘ngida mazkur hudud Chig‘atoy ulusi tarkibiga kirdi. Hududda 
mo‘g‘ullarga qarshi norozilik harakatlari ham sodir bo‘ladi. Tarixchi 
Juvayniy, ma’lumotlariga qaraganda, Buxoro va uning atrofidagi 
qishloqlarda 1238-yilda qo‘zg‘olon yuz berdi. Buxorodan uch farsax 
narida Torob qishlog‘i bo‘lib, bu qishloqda elakchi Mahmud Torobiy 
istiqomat qilardi.
Mahmud Torobiyning Buxorodagi tarafdorlari o‘rtasida 
zodagonlardan bo‘lgan olim Shamsiddin Mahbubiy ham bor edi. 
Shamsiddin Mahbubiy bir qancha sabablarga binoan o‘z 
maslakdoshlari bilan qattiq janjallashib, yuqori mansabdagi ruxoniylar 
nazarida murtad bo‘lib qolgan va Mahmud Torobiyning va’z-
nasihatlarini zo‘r berib quvvatlay boshlagandi. Shamsiddin Mahbubiy 
Torobiyga qarata shunday degan ekan: «Mening otam Buxoroning 
1
Ҳерман Вамбери. Бухоро ёхуд Мвароуннаҳр тарихи. –Тошкент: Ғафур-Ғулом 
номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. –Б.24.

---

111 
Torob qishlog‘idan bir podshoh chiqib dunyoni ozod qilishini aytib 
uning nishonalarini tasvirlab bergan edi. Mazkur podshoh va uning 
tavsifi kitobda ham bayon qilingan. Qarasam ul nishonalar sizda 
namoyon bo‘libdir». 
 
Mahmud Torobiy haykali 
Maxmud Torobiyning tarafdorlari kun sayin ko‘paya boradi. 
Torobda va Buxoroning boshqa qishloqlarida aholiga Mahmud 
Torobiyning va’z-nasihatlari shu qadar ta’sir qilgan ediki, xalq 
mo‘g‘ullarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarib chiqishga nishona 
berilishinigina kutib turadi. Torobiy yurgizgan targ‘ibotning 
muvaffaqiyatlari mo‘g‘ullarning qulog‘iga borib etadi. Buxorodagi 
amirlar va bosqoqlar qo‘zg‘olonni bostirish chorasini ko‘rish 
to‘g‘risida kengash o‘tkazadilar va yuz bergan ahvoldan xabardor 
qilmoq uchun Ho‘jandga hokim Yalavoch oldiga chopar yuboradilar . 
Bosqoqlar va amirlar o‘zlarining hozircha kuchsizliklarini va 
Mahmud Torobiy hamda uning tarafdorlariga qarshi ochiqdan-ochiq 

---

112 
urush qila olmasliklarini tushunib, xalq yo‘lboshchisini hiyla bilan 
Buxoroga olib kelmoqchi va yo‘lda o‘ldirmoqchi bo‘ladilar. Shu 
maqsadda Torob qishlog‘iga Mahmud oldiga Tomsh boshchiligida bir 
necha mo‘g‘ul lashkarboshisi yuboriladi. Lekin Maxmud Torobiy 
ularning nayranglarini darrov anglab, yovuz niyatlarini fosh qiladi va 
shu bilan o‘z hayotini saqlab qoladi. Shunday bo‘lsa-da, u Buxoroga 
jo‘naydi, Buxoroda xalq uni xursandchilik bilan kutib oladi hamda uni 
quvvatlashga va’da beradi. Shu narsa diqqatga sazovorki, Mahmud 
Torobiy Buxoroga kelgandan keyin darrov Malik Sanjarning saroyiga 
boradi va shu bilan siyosatda Malik Sanjarning yuqorida aytib o‘tilgan 
1207-yilgi harakati ruhida ish qilayotganini ta’kidlaydi. Mahmud 
borgan mahalla va bozorlar,- deb yozadi Juvayniy, - odam bilan liq 
to‘lib ketgan edi, mushuk o‘ta oladigan joy ham yo‘q edi. 
Bu orada amirlar va bosqoqlar ham jim o‘tirmay, qandaydir 
yangi fitnalar hozirlaydilar. Bundan Mahmud Torobiy xabar topadi. U 
Buxoroda turaverish xavfli ekanligini anglaydi. Bundan tashqari, u 
qo‘zg‘olon uchun qulay fursat kelganini, chunki Mahmud 
Yalavochning amir va bosqoqlariga yordam uchun Xo‘janddan 
yuboradigan askarlari etib kelguncha birmuncha vaqt o‘tishini va 
binobarin, bu fursatni qo‘ldan bermaslik zarurligini yaxshi tushunadi. 
SHuning uchun Mahmud Torobiy Buxorodan chiqib, shaharga eng 
yaqin joydagi Abuxafs tepaligida (shahar devoridan shimolda) turishni 
eng ma’qul ish deb hisoblaydi. Uning Buxoro shahridagi va shahar 
atrofida joylashgan qishloqlardagi eng yaqin tarafdorlari bu tepalikka 
kelib to‘plana boshlaydilar. Maxmud Torobiy o‘z tarafdorlariga 
murojaat qilib bunday deydi: «Hoy haqiqat homiylari, yana nega 
sustkashlik qilamiz, yana nimani kutib turamiz? Dunyoni kofirlardan 
tozalash zarur, har bir kishi bisotida bor yarog‘-aslahasini yoki 
tayog‘ini shaylasin va ishga solsin». 
Bu chaqiriq hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Mahmud Torobiy yonida 
yaxshi qurollanmagan bo‘lsa-da, lekin o‘zlarining qadrdon shahar va 
qishloqlarini mo‘g‘ullardan va ularga mansub sheriklaridan ozod 
qilish ishiga fidokorona tayyor turgan sodiq kishilardan iborat katta 
qo‘shin to‘plandi. Mahmud Torobiy o‘z tarafdorlarining qurollangan 
qo‘shini bilan yana Buxoroga kelib, Robia saroyiga joylashadi. Bu 
safar bosqoqlar va amirlar qo‘zg‘olonchilarga faoliyat maydonini 
bo‘shatib berishdan va ularga kelgusida zarba berish uchun yashirin 
ish olib borishdan boshqa iloj topa olmaydilar. 

---

113 
Bu orada Maxmud Torobiy Buxoroning sadrlari, katta 
amaldorlari va boylarini Robia saroyiga chaqirtiradi. Juvayniyning 
yozishiga qaraganda, nufuzli oilaga mansub Sadr A’zam Burhoniddin 
Mahmudni aql-idrok jihatidan ham, oliyhimmatlik jihatidan ham 
o‘ziga nomaqbul kishi bo‘lib ko‘rinmaganidan unga xalifalik 
mansabini berdi, o‘zi (Sadr A’zam)esa Shamsiddin Mahbubiyni Sadr 
deb e’lon qildi
1
. 
Mahmud Torobiy o‘zining Buxoro va uning viloyatidagi 
hokimiyatini xalq qonuniy hokimiyat deb anglashi uchun biror chora 
topish zarurligini juda yaxshi bilardi. Mana shu chora sifatida u 
qonuniy ruhoniy va dunyoviy hokimiyatni o‘z qo‘l ostiga olish 
maqsadida yuqori mansabli musulmon ruhoniylarining vakillari 
bo‘lgan sadrlarni o‘zini halifa deb e’lon qilishga majbur etadi. 
Mahmud Torobiy konuniy hukmdor deb e’lon qilinganidan keyin 
darhol mo‘g‘ullar bilan yaqin aloqa bog‘lab, xalqning nafrati ostida 
qolgan amaldorlar va zodagonlarga qarshi bir qancha tadbirlarni 
amalga oshiradi.
Oddiy xalqqa va darbadarlarga esa u iltifot va marhamat 
ko‘rsatadi. Mahmud Torobiy eng qiyin kunlar endi kelishini juda 
yaxshi bilganidan, Buxoroga kelayotgan mo‘g‘ul qo‘shinlariga qarshi 
qurolli kurashga zo‘r berib tayyorgarlik ko‘radi. Buxorodan qochib 
ketgan amirlar va bosqoqlar Karmanada qo‘zg‘olonga qarshi markaz 
uyushtiradilar. Ular yaqin atrofdagi nohiyalarda bo‘lgan hamma 
mo‘g‘ullarni Karmanaga to‘plab, kattagina qo‘shin bilan Buxoro 
ustiga yuradilar. Jangda Mahmud Torobiyning tarafdorlari g‘alaba 
qozonadilar. Tor-mor keltirilgan mo‘g‘ullar Karmana tomonga qarab 
qochadi. Qo‘zg‘olonchilarga Buxoro yaqinidagi hamma qishloqlardan 
yangi kuchlar kelib qo‘shiladi. Tevarak-atrofda yashovchi aholi o‘z 
qishloqlaridan bolta va belkuraklar ko‘tarib chiqib, dushmanni 
Karmanagacha quvib boradilar. Bu g‘alaba Mahmud Torobiy harakati 
erishgan 
katta 
muvaffaqiyat 
edi. 
Keyinchalik, 
ya’ni 
qo‘zg‘olonchilarning kuchlari ancha zaiflashganda bu harakat juda 
pasayadi. Gap shundaki, qo‘zg‘olon vaqtida Mahmud Torobiy va 
Shamsiddin Mahbubiy halok bo‘ladilar. 
Qo‘zg‘olonchilar halok bo‘lgan rahbarlari o‘rniga Mahmudning 
ikki ukasi Muhammad va Alini o‘zlariga boshliq qilib ko‘taradilar. 
1
Баракаев Ж., Ҳайдаров Й. Бухоро тарихи.-Тошкент: Ўқитувчи, 1991. –Б.53.

---

114 
Muhammadda ham, Alida ham tashkilotchilik qobiliyati yo‘q edi. 
Xalq o‘rtasida ham e’tiborsiz kishilar edi. Shu sababdan 
qo‘zg‘olonchilar mo‘g‘ullar bilan bo‘ladigan yangi to‘knashuvga hech 
qanday tayyorgarlik ko‘ra olmaydilar. Jangdan bir haftagina ham 
o‘tmay, qo‘zg‘olonchilar ustiga mo‘g‘ullarning Eldiz Noyon va 
Chekan Kurchi boshliq yangi qo‘shinlari hujum qilib keladi. 
Qo‘zg‘olonchilar tor-mor keltiriladi va urushda ulardan 20 mingga 
yaqin odam vafot etadi. 
Mo‘g‘ullar yana xo‘jayin bo‘lib oladilar, ular Buxoroga kirib 
shahar aholisini shafqatsiz suratda talaydilar. Buxoroliklarga va 
Buxoro shahri atrofida yashovchi dehqonlarga zo‘ravonlik qilish shu 
darajaga borib etadiki, xatto o‘ta qattiqqo‘l va shafqatsiz kishi bo‘lgan 
Mahmud Yalavoch ham Buxoroga kelib, odamlarni bekordan-bekorga 
urish va o‘ldirishni to‘xtatishni talab qiladi. Mahmud Torobiy 
qo‘zg‘oloni asosan, soliq, o‘lpon va majburiyatlarning haddan tashqari 
og‘irligiga, shuningdek, bu soliq va o‘lponlarni undirishdagi 
suiste’mollarga qarshi qaratilgan edi.
Mahmud Torobiy qo‘zg‘olonidan so‘ng mo‘g‘ullar Buxoro va 
umuman Movarounnahrda mahalliy aholining, ayniqsa dehqonlar va 
hunarmandlarning ahvoli og‘irligini seza boshlaganlar. Mo‘g‘ul 
boskinchilarida mahalliy aholini ezish kuchaytirilaversa, yangi xalq 
harakatlari kelib chiqishidan xavotirlanishni sezadilar.Chig‘atoy 
ulusiga hokimlik qilgan Mahmud Yalavochning o‘g‘li Ma’sudbek 
hokimligi davrida (1254-1289 yy.) ham mahalliy aholining mo‘g‘ul 
bosqinchilari uchun bajaradigan majburiyatlari soni oshirildi.
XIII asr ikkinchi yarmida ham Buxoro shahri bosqinchilar 
tomonidan yana bir necha marta talandi. Bu esa Buxoroning 
Movarounnahr ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotidagi o‘rniga putur 
etkaza boshladi. Masalan, 1272-yilda Eronniig mo‘g‘ul podshosi 
Xulaguxonning qo‘shini Movarounnahrga bostirib kirdi. Kesh va 
Naxshobni taladi, so‘ngra Buxoroni qamal qildi. 1273-yilning 22 
yanvarida Xulaguxon qo‘shini shaharni ishg‘ol qildi. Shaharda 
talonchilik va qirg‘in boshlandi va bu to‘s-to‘polonlar vaqtida 
«Ma’sudiya» madrasasi va undagi ko‘p qo‘lyozma kitoblar yonib 
ketdi. Shahardagi talash va o‘ldirishlar bir haftagacha davom etdi. 
Natijada Buxoro va uning atrofi butunlay vayron bo‘ladi. Etti yil 
davom etgan xarobalik o‘z oqibatini ko‘rsatdi, Buxoroning savdo, 
hunarmandchilik va madaniyat markazi sifatidagi ahamiyati yo‘qoldi. 

---

115 
Holbuki,shu vaqtdan salgina ilgari, ya’ni 1262 yildan 1265 yilgacha 
Buxoroda yashagan aka-uka Pololar Buxoroni O‘rta Osiyo va 
Eronning eng yaxshi shaharlaridan birideb hisoblagan edilar
1
. 
Buxoro temuriylar davrida o‘z madaniy-ma’rifiy mavqei bilan 
Movarounnahrning asosiy shaharlardan biri edi. Shahar kattaligi 
jihatidan Samarqanddan keyin turgan. Mo‘g‘ullar istilosidan so‘ng 
shahar va undagi inshootlarning aksariyat qismi ta’mirtalab holga 
kelgan edi. XIVasrning birinchi yarmida Mo‘g‘ul hukmdorlari 
G‘ozonxon, Kebekxon, Qozonxon, Qozog‘on davrida Movarounnahr 
ma’muriy-harbiy tumanlarga bo‘linadi. Ba’zi tuman va shaharlarni 
mahalliy hokimlarning sulolalari boshqargan bo‘lsa, ayrimlari ruhoniy 
namoyandalar qo‘lida edi. Mazkur davrda Buxoro va uning viloyati 
sadrlar boshchiligidagi ruhoniylar mulkiga kirar edi.
Amir Temur Buxoroda “sadr ash-shariat” deb nom qozongan 
katta ruhoniyning qizi Tegina begim mohning farzandi bo‘lgan. 
Mamlakatni markazlashtirish ishida Amir Temur buxorolik din 
peshvolarining maslahati va ko‘magiga tayangan. Shuni alohida 
ta’kidlash joizki, Samarqanddagi sarbadorlar harakatida ishtirok 
etganlar orasida Xurdaki Buxoriy ham buxorolik bo‘lib mo‘g‘ullar 
istibdodiga qarshi kurashgan shaxslardan biri bo‘lgan. 
Temurlar davrida garchi Samarqand saltanat poytaxti deb 
tanlangan bo‘lsa-da, Buxoro islom dini gumbazi maqomida bo‘lgan. 
Temuriylar davrida shahar ilm-fan, ta’lim va madaniyat markazlardan 
biri sifatida qadrlangan. Buxoro shahri poytaxt Samarqandga mudofaa 
hamda ma’naviy jihatidan eng yaqin markaz sifatida o‘z nufuzini 
saqlab turgan. 
Bu davrda shaharda turli ahamiyat va darajadagi imoratlar, 
jamoat binolari qurilgan va ta’mirlangan. Buyuk ipak yo‘li 
chorrahasida joylashgan Buxoro savdo-sotiq markazi vazifasini 
bajargan. XIX asrning oxirida Buxoro topografiyasini o‘rgangan 
N.F.Sitnyakovskiy Kogondan sharqiy-janubiy tomonda joylashgan 
hamda xalq orasida Amir Temur farmoyishi bilan qazilgan Temur ariq 
xususida qimmatli ma’lumotlarni keltirib o‘tgan. Mo‘g‘ullar davrida 
deyarli vayron Buxoro vohasining suv xo‘jaligi Amir Temur davrida 
qayta tiklandi. Amir Temurning Buxoro shahriga kelishi bilan bog‘liq 
1
Ҳерман Вамбери. Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи. –Тошкент: Ғафур-Ғулом 
номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. –Б.24.

---

116 
ma’lumotlarni tahlil etish natijasida u yoshligida shaharga tez-tez 
tashrif buyurganligi, markazlashgan davlatga asos solganidan so‘ng 
esa shahardagi muqaddas ziyoratgohlarni ziyorat etganligini ta’kidlash 
mumkin. Jumladan, Amir Temur har gal harbiy yurishlardan zafar 
bilan qaytganda, albatta Buxoroi sharifga kelib avliyolarni ziyorat 
qilib, so‘ng poytaxt Samarqandga yo‘l olgan.
Sohibqironning siyosiy faoliyatida Buxoro, Xorazm va Oltin 
O‘rda Xoni To‘xtamish bilan bo‘lgan harbiy harakatlarda muhim rol 
o‘ynagan. Buxoroning Qorako‘l, Jondor tumanlarida xorazmliklarning 
doimiy hujumlari amalga oshirilgan. Amir Temurning Xorazmga 
qarshi olib borgan janglaridan so‘ng ushbu muammo hal etilgan. Oltin 
O‘rda xoni hisoblangan To‘xtamish ham Amir Temurning unga 
ko‘rsatgan yordamiga qaramay, sohibqiron saltanatiga rahna solgan. 
To‘xtamish qo‘shinlari paytdan foydalanib, Buxoro shahrini qamal 
qilishga ham botingan. Ammo, mustahkam qal’aga aylantirilgan 
Buxoro ahli bosqinchilarga qarshi qattiq qarshilik ko‘rsata olgan. 
1392-yil Eron, Seyiston, Yazd kabi viloyatlarga qaratilgan 
harbiy harakatlarni amalga oshirish uchun Amir Temur Buxoro shahri 
orqali o‘tgan vaqtda betoblanadi va shahardan to‘rt-besh kilometr 
uzoqlikdagi Jo‘yizar mavzesida bir oy davolanadi
1
. 
1404-yil noyabrida Samarqanddan Amir Temur saroyidan 
kaytayotgan Ispaniya elchilari Buxoroga tashrif buyurishdi. Elchi Run 
Gonsales de Klavixo xotiralarida quyidagilarni o‘qish mumkin: 
“Boyardi (Buxoro) katta shaharga keldik. Shahar keng tekislikda 
joylashgan. Atrofi tuproq ko‘tarmasi pasxa devor va suvga to‘la 
chuqur xandak bilan o‘ralib, uning bir chekkasida qal’a bo‘lib, u ham 
pasxadan bunyod etilgan. Chunki, bu erda tosh yo‘k..., kal’a yonidan 
daryo oqqan. Shaxar atrofi keng. U erda xam katta binolar mavjud. 
Shaxar non, go‘sht, sharob singarn oziq-ovqat va boshka mollarga 
boy. ... Elchilar bu shaharda olti kun turdilar”
2
. 
Bobur ham Buxoroga taalluqli xotiralarida shunday yozgan: 
“Buxoro ko‘rkam shahar. Mevalari mo‘l va ajoyib kovunlari juda 
yaxshi. Movarounnahrning biron erida Buxorodagidek ko‘p va ajoyib 
qovun bo‘lmaydi. Buxoro olxo‘rilari ham mashhur. Buxorodagidek 
1
Қосимов Ф.Ҳ. Темурийлар даврида Бухоро. –Бухоро: Бухоро нашриёти, 1996. –Б.33.
2
Руи Гонсалес де Клавихо. Самарқандга – Амир Темур саройига саёхат кундалиги / 
Таржима матнини нашрга тайёрловчи ҳамда сўзбоши ва изоҳлар муаллифи М.Сафаров. 
–Тошкент: Ўзбекистон, 2010. –Б.209.

---

117 
olxo‘ri hech erda yo‘k. Ularning po‘stini archib tozalaydilar, 
quritadilar va sovg‘a sifatida bir viloyatdan ikkinchisiga olib 
boradilar”
1
. 
Amir Temur vafotidan so‘ng Buxoro ma’naviy-diniy markaz va 
davlatning ikkinchi poytaxti sifatida o‘z mavqeini yanada 
mustahkamlagan. Chunonchi, Amir Temur vafotidan co‘ng 
Samarkandda hokimiyatni Xalil Sulton egallab olganidan keyin 
Shohruxning taxtga da’vogar va mavjud oliy xokimiyatga karshi 
kayfiyatda bo‘lgan o‘g‘illari - Ulug‘bek va Ibrohim Sulton Buxoroga 
kelishdi. Shahar kattaligi jihatidan Samarqanddan qolishmas edi. 
Shaxzoda va beklar dastavval Amir Temur hukmronlik qilgan davrda 
qurilgan Ayyub payg‘ambar kabrini (Chashmai Ayub maqbarasini) 
tavof qilgandan so‘ng Buxoro Arkida joylashishdi. O‘sha davrda 
Arkning hali ishlab turgan sharqiy darvoza kismini Ulug‘bek, g‘arbiy 
darvozali ikkinchi qismini esa Ibroxim Sulton egallaydi. Shuni 
ta’kidlash kerakki, bu vaqt jihatidan Buxoro Arki sharkiy 
darvozasining so‘nggi bor tilga olinishidir. Chamasi, o‘sha asr 
davomidayok sharqiy darvoza berkitib qo‘yilgan, chunki keyingi asr 
manbalarida u tilga olinmaydi.
Buxoro 
faqat 
Movarounnahrning 
Samarqandga 
qarshi 
kayfiyatda bo‘lgan ikkinchi markaz sifatidagina emas, balki 
Xurosonga strategik jihatdan yaqin shahar ekanligi uchun xam 
shahzodalarga qiziqarli bo‘lib, ular Xurosondan Shohruxdan yordam 
kutar edilar. Biroq, ular bu erda bir oy (mart) ham tura olishmadi, 
chunki Xalil Sulton tomonga o‘tgan Buxoro lashkarlari kutilmaganda 
Arkka hujum qildi va shahzodalar kochishdi. Ularning barcha mol-
mulki, qo‘shinlari fitna uyushtirgan shaharliklar tomonidan qo‘lga 
olinib, talon-toroj qilindi
.
Shunga qaramay, birmuncha keyinroq Shohrux Buxoro 
shayxlarining aholi kayfiyatiga ta’sirini va ularning davlatdagi ulkan 
siyosiy ahamiyatini anglab “musulmonlar ishini tashkil qilish, ya’ni 
Xalil Sulton mavqeini pasaytirib Movarounnahr taxtiga Ulug‘bekni 
o‘tqazish uchun Buxoro nakshbandiylarining rahbari Muhammad 
Porso bilan muttasil aloqa qilib turdi. 
Shuni izohlash kerakki, Samarkand shayxul-islomlari yoki 
Buxoro sadrjahonlari tarzidagi rasmiy diniy arboblar ilgari 
1
Бухоро Шарқ дурдонаси/Муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997. – Б.51.

---

118 
bo‘lganidek, mazkur davrda ham hokimiyatning zodagon 
qatlamlaridan chiqqan kishilar bo‘lib, oliy xokimiyat ular tomonida 
edi. Ko‘pincha Buxoro sadrjahonlari dunyoviy hukmdorlarning 
rasmiy noiblari xisoblanar edilar.
Zahiriddin 
Muhammad 
Boburning 
Movarounnahrni 
birlashtirishga qaratilgan harakatlari davrida Buxoroda butun quvvat 
va nufuz Abduali Tarxon, Samarqandda esa Xoja Abulmakarim 
qo‘llarida edi. 
Mo‘g‘ullar istilosi Movarounnahrning ko‘pgina shaharlari 
taqdirida qanchalik ayanchli iz qoldirgan bo‘lsa, Buxoro uchun ham 
bu istilo mash’um taqdirning ayanchli ko‘rinishini ifoda etdi. Amir 
Temur va temuriylar, mo‘g‘ullardan farqli o‘laroq, Buxoroga alohida 
e’tibor qaratib, uning siyosiy, to‘g‘rirog‘i, diniy mavqeini tiklashga 
sa’y-harakat qildilar.