«...asrimizda esa insonlarni milal soira (o’ziga millat —mualliflar) tarafidan doim
bir nazar tahqir ila ko’rungan Turkiston millatini qutilaturg’on va qutiltiraturg’onlarni
tayyorlaydigan yolg’iz muallimlar bo’lg’onidan, muallimlarning Turkistondagi jaholatni
yiqub, millatni bu razolatdan, bu jaholatdan qutqarmoqlarini tamomila va bu kunda
hukumatlarni bir-birlari ila bo’lgan mujdalari, muharabalari ham bir millatni boshqa
millatga dushmanligidan emas, balki jahl birla ilm g’avg’osini, yashasin ilm va ma’rifat!
So’nggi ikki yil ichida Turkiston xalqining boshiga kelgan falokatlar har bir yolg’iz
nodonlik va maorifsizlik orqasindagina bo’lg’onligi har kimga ma’lumdir. Kelajakda
bunday falokatlardan qutulmoq va Turkiston xalqi tilagan ravishda idora qilmoq va
dushmanlardan saqlamoq yolg’iz sanoyi’ va maorif vositasi ilagina mumkindir»
76
.
Ha, bu Munavvar qorining imon-e’tiqodidan, vijdonidan sizib chiqqan so’zlar edi.
Munavvar qori ovro’pacha usuldagi bunday xalq dorilfununi tashkil etish bilan bir
qatorda, mavjud madrasalarni isloh qilish va ularda asosan dunyoviy fanlar o’qitib, milliy
ziyolilar tayyorlash g’oyasini ham ilgari suradi. Bu qarashlarini – u 1923 yil iyunda
Toshkentda bo’lib o’tgan xalq maorifi mudirlari qurultoyidagi ma’ruzasida bayon etgan,
1923 yilda bu yangi usulda 30 dan ortiq madrasa va eski maktablarda talabalar
o’qitilganligi ma’lum.
Munavvar qori 1922 yildan Turkiston maorif noziri, keyin esa Toshkentning eski
shahar maorif bo’limi muboshiri (inspektori) bo’lib ishladi, o’sha yili 23-25 martda
bo’lib o’tgan II–Umumturkiston maorif xodimlari qurultoyida ishtirok etib, maktab
bo’limiga a’zolikka saylandi. Keyinchalik Alisher Navoiy nomli ta’lim-tarbiya bilim
yurtida va turli maktablarda o’zbek tili va adabiyotidan dars berdi. Do’stlari va shogirdi
Qayum Ramazon va Shorasul Zunun bilan hamkorlikda uch bo’limdan iborat
«O’zbekcha til saboqlari» kitobini (1925 yil) nashr ettirdi. Ustoz Munavvar qorining
o’sha ta’lim-tarbiya bilim yurtidagi faoliyati to’g’risida hazratning shogirdi:
jumhuriyatda xizmat ko’rsatgan o’qituvchi, keksa yozuvchi Rahmat Azizxo’jaev shunday
deb yozadi:
«Men 1926-27 o’quv yilining ikkinchi yarmida, kechikib bo’lsa-da, o’qishga
kirganimda Munavvar qori ona tilidan saboq berganlar. U kishi saboqxonamizda mendan
imtihon olgani, birinchisidan yaxshi o’tganim hali-hali yodimda. Dars o’tganlarida ba’zi
muallimlar kabi kitob-daftarga qaramas, ortiqcha bir og’iz so’z aytmas, qunt bilan dars
tinglar, kitoblardan ko’ra saboqlaridan ko’proq bahramand bo’lar edi. Puxta bilim olish
uchun, ko’proq insho yozdirib, ularni tekshirishdan zerikmas zdilar...
Men ustozga «O’tgan kunlar» romanini o’qiganligim va undagi o’zim tushunmagan
ba’zi arab-fors so’zlarini yozuvchimiz Abdulla Qodiriyga uchrashib, aniqlab, yaxshi
maslahatlar olib kelganimgacha aytar ekanman, u kishi xursand bo’lib, bosh irg’ab,
ma’qulladilar. So’ng jiddiy tus olib, dedilar: «Xalqimiz o’qirmikin, ko’zlari ochilib
maktab-ma’rifat yo’liga astoydil bel bog’larmikan?» Kitob, gazetalarni orqalagan, turli
ta’qiblar ostida qolgan kunlarni esladilar. So’ng, chehralari yorishib: «Mana, sizlar,
76
Сирожиддин Аҳмад Мунаввар қори, «Шарқ юлдузи», 1992 йил, 5-сон.
121
endilikda xalqimiz bolalariga ta’lim berishda ziyo tarqatuvchilar bo’lursizlar», dedilar.
Ustoz talabalar yozgan insholar haqida to’xtab, mening yozgan inshoimni namuna
sifatida baholadilar. Quvonar edim, ammo quvonchim uzoqqa cho’zilmadi.
Mart oyi edi shekilli talabalardan kimdir «Adabiyot parchalari», she’rlar to’plamini
olib keldi, u saboq chog’i: «Qori aka, shu kitobdagi mana shu she’rni bir o’qiylik», deya
iltimos qildi. Shunda qori yana qo’llar bilan rad etib, «Yo’q o’qimang, u Cho’lponning
she’ri, hozir uni mafkurasi buzuq deb tanqid etishgan... Ammo talaba esa, keling, bir
o’qiylik, dedi-yu, Cho’lponning «Buloq boshida» she’rini o’qidi. Shunday qilib, hech
kim kutmagan hodisa yuz berdi, kelasi hafta ustoz saboqxonaga zo’r hayajon bilan kirib
kelib, qo’llaridagi gazetani baland ko’tarib, dedilar:
— Mana, sizlarga nima degan edim?! Nima degan edim? Mana, Akmal qurultoyda
meni Cho’lponning she’rlarini talabalarga o’qitib, ularning miyasini zaharlabdi, dedi.
(Ushanda Samarqandda Uzkomfirqa qurultoyi kunlari edi.)
Oradan ko’p kun ham o’tmadi. Darsxonamizga «Qizil O’zbekiston» (hozirgi
«O’zbekiston ovozi») gazetasining muharriri Abdusalom Niyoziy kirib keldi. U qori aka
haqida so’ragan bo’ldi, talabalar bo’lgan gapni aytib berishdi. Kelasi sabog’imizda esa
biz xalqimiznnng fidoiy farzandi, ma’rifatparvar ustozimiz Munavvar qori hazratlarini
boshqa ko’rmadik»
77
.
Darhaqiqat, Munavvar qori ana shu xulosadan so’ng1926 yili GPU tomonidan
qamoqqa olinib, «yovuz niyatli jadid va turkparast», «millatchi», «Xalq dushmani»
sifatida 1931 yilda otishga hukm etildi.
Aslida Munavvar qori millatchi ham, islomparast ham, turkparast ham emasdi.
«Ovro’pa va Omriqo xalqlari havoda uchar, dengiz ostida suzar, dunyoning eng narigi
burchaklari bilan vositasiz xabarlashar, bir holg’a, bir madaniyatga etishdilar»
78
,
deganda xalqimizni kallavaram bo’lib qolmaslikka, umumjahon madaniyati yutuqlaridan
bahramand bo’lishga undagan edi. U o’z xalqining hur, millat sifatda shakllangan,
ijtimoiy-siyosiy jihatdan barkamol bo’lishini orzu qilgan va shu yo’lda istiqlol uchun
kurashgan edi. Uni mana shuning uchun ham qurbon qilishdi.
Munavvar qorining pedagogik qarashlariga to’xtaladigan bo’lsak, insonlarni faqat
olijanob fazilatlarga, yoshlarni esa halol mehnat qilishga, ilm-ma’rifat va kasb-hunar
o’rganishga, rostgo’y bo’lishga chorladi. Masalan: «Bizda hamiyat» hikoyasida bayon
etilishicha, yo’lda suhbatlashib turgan ziyolilar oldidan ko’zi ojiz etim bola chiqib qolib,
ulardan sadaqa. so’raydi. Ulardan biri achchiq til bilan ishlash, o’qish kerakligini
uqtiradi. Bola ojiz va majolsiz ekanini aytadi, shunda boyagi ziyolilardan biri o’zining
jahldorligini fosh etib, jahl bilan: «Ovro’paliklar ko’r, quloqsiz kar va hokazo o’qimog’i
mumkin bo’lmagan insonlarga maxsus maktablar ochganlar va u maktab-dardan ko’r,
karlardan o’qib chiqqan insonlarniig had va hisobi yo’q, sen ham shundog’ maktabda
o’qshi», deydi. Bola ziyolining nodonligi va jaholatparastligini shunday go’zal iboralar
bilan fosh qiladi! «Siz bu so’zlaringizni qaysi erda so’zlayursiz? Berlindami, yo
Londondami, o’zingizni zan etarsiz... aqlingiz qaerda?
«O’z qilmishidan mulzam bo’lgan ziyolining chehrasi burishadi. Do’stlaridan
arazlaydi». Murabbiy Munavvar qori asar qahramoni tilidan gapirib, haqiqiy, ya’ni
madaniyatli va aql-farosatli, ziyoli qanday bo’lishi kerakligi haqida shunday deydi:
«Ziyoli millat, Vatan nima ekanini bilur va ziyoli millat uchun jonini, molini fido etar va
77
Р.Азизхўжae в. Устоз Мунаввар қори «Фан ва турмуш», 1991 йил, 7-сон.
78
Сирожиддин Аҳмад. Мунаввар қори, «Шарқ юлдузи», 1992 йил, 5-сон.
122
millatning taraqqiysi uchun doimo harakat etar. Vaqti kelganda millat uchun o’zini
halokat kartasiga tashlamoqqa muhayyo bo’lur...
Millat, vatan, madaniyat... shunga o’xshash so’zlarni bilmak bilan ziyoli
bo’lmaydir»
79
.
Munavvar qorining «Tug’ishganlik sevgisi» hikoyasida mardlik, insof, diyonat,
mehr-oqibatlilik, «Dev pechka» hikoyasida esa mehnatsevarlik, bugungi ishni ertaga
qo’ymaslik, ota kasbini o’rganish va uni e’zozlash kabi g’oyalar ilgari suriladi. «Qullikka
qanday tushdi?» hikoyasida esa bolalarga xushfe’l, rostgo’y, savodli bo’lishga,
yoshlikning qadriga etish to’g’risida pandu nasihatlar qilinadi. Zero, Munavvar qori o’z
asarlarida targ’ib qilgan tarbiyashunoslikning bunday dolzarb masalalari bugungi kunda
ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q, albatta.
Toshkentdagi jadidlar harakatining faol vakillaridan biri
Do'stlaringiz bilan baham: |