Bank hisobi va audit” kafedrasi g’aniyeva umida abdugaffarovna mirzayeva matluba g’aybulla qizi “pul va banklar” fanidan

V semester

		“Pul va banklar” faniga kirish	10			10
		Pulning paydo bo’lishi, zarurligi va funktsiyalari	12	2	2	8
		Pul nazariyalari	10			10
		Pul aylanmasi va uning tarkibi	14	2	2	10
		Pul massasi va pul agregatlari	10			10
		Pul tizimi: mazmuni, turlari va elementlari	12	2	2	8
		O’zbekiston Respublikasi pul tizimi va uning elementlari	10			10
		Inflyatsiya va unga qarshi kurashish yo’llari	10	2	2	6
		Pul islohotlari	8			8
		Kreditning zarurligi, funktsiyalari, turlari va shakllari	14	2	2	10
		Kredit bo’yicha foiz stavkalar va ularga ta’sir qiluvchi omillar	12			12
		V semestr bo’yicha jami	122	10	10	102
VI semestr
		Banklarning kelib chiqishi va bank tizimi	10	2	2	6
13.		O’zbekiston Respublikasi bank tizimi va uning tarkibi	10			10
14.		Markaziy bank va uning funktsiyalari	10	2	2	6
15.		Markaziy bankning mustaqilligi	10			10
16.		Tijorat banklari va ularning funktsiyalari	10	2	2	6
17.		Tijorat banklarining operatsiyalari	10			10
18.		Nobank moliya-kredit muassasalari	8			8
19.		Bank inqirozlari	8			8
20.		Pulning xalqaro munosabatlardagi harakati	10	2	2	6
21.		Xalqaro moliya institutlari, ularning maqsadi va funktsiyalari	10			10
		VI semestr bo’yicha jami	96	8	8	80
		JAMI	218	18	18	182

5230800 – Soliqlar va soliqqa tortish, 5230900 – Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar bo’yicha) ta’lim yo’nalishlarida “Pul va banklar” fanidan o’tiladigan mavzular va ular bo’yicha mashg’ulot turlariga ajratilgan soatlar hajmining taqsimoti (3-kurs)

t/r	Fan mavzularining nomi		Jami	Shu jumladan
				Ma’ruza	Amaliy mashg’ulot	Mustaqil ta’lim
V semester
1 modul. Pulning zarurligi, pul aylanmasi va pul tizimi barqarorligi
		“Pul va banklar” faniga kirish	10			10
		Pulning paydo bo’lishi, zarurligi va funktsiyalari	12	2	2	8
		Pul nazariyalari	10			10
		Pul aylanmasi va uning tarkibi	14	2	2	10
		Pul massasi va pul agregatlari	10			10
		Pul tizimi: mazmuni, turlari va elementlari	12	2	2	8
		O’zbekiston Respublikasi pul tizimi va uning elementlari	10			10
		Inflyatsiya va unga qarshi kurashish yo’llari	10	2	2	6
		Pul islohotlari	8			8
		V semestr bo’yicha jami	96	8	8	80
VI semestr
		Kreditning zarurligi, funktsiyalari, turlari va shakllari	14	2	2	10
		Kredit bo’yicha foiz stavkalar va ularga ta’sir qiluvchi omillar	12			12
		Banklarning kelib chiqishi va bank tizimi	10	2	2	6
13.		O’zbekiston Respublikasi bank tizimi va uning tarkibi	10			10
14.		Markaziy bank va uning funktsiyalari	10	2	2	6
15.		Markaziy bankning mustaqilligi	10			10
16.		Tijorat banklari va ularning funktsiyalari	10	2	2	6
17.		Tijorat banklarining operatsiyalari	10			10
18.		Nobank moliya-kredit muassasalari	8			8
19.		Bank inqirozlari	8			8
20.		Pulning xalqaro munosabatlardagi harakati	10	2	2	6
21.		Xalqaro moliya institutlari, ularning maqsadi va funktsiyalari	10			10
		VI semestr bo’yicha jami	122	10	10	102
		JAMI	218	18	18	182

Tovarlar uchun to’lanadigan, muomaladagi pul miqdori jami tovarlar bahosini ko’paytirilganiga tengligini e’tiborga olib, Fisher quyidagi “ayirboshlash tengligi”ni ilgari surdi.

MV=PQ
Fisher chap va o’ng tomoni bir – biriga to’g’ri proportsional bo’lgan funktsional tenglikka asoslangan holda, tovarlarning bahosi R muomaladagi pul miqdoriga to’g’ridan – to’g’ri proportsional va tovarlar miqdori Q teskari proportsionaldir degan fikrga keldi.
Fisherning funktsional bog’liqligidagi tengligida kamchilik shundan iborat ediki, u tovarlar miqdori va muomaladagi pul miqdorini ma’lum bir davrdagi holatini shartli V va Q ning o’zgaruvchan darajasida e’tiborga olib, unga bog’liq bo’lgan o’zgaruvchan darajalar ikkita, ya’ni tovarlar hajmi va bahosini e’tibordan chetda qoldiradi. Haqiqatda esa tovarlar hajmi iqtisodiyotning davriyligidan kelib chiqib o’zgarib turadi va pul birligining aylanish tezligiga ta’sir ko’rsatadi hamda pul muomalasi va bahoning shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, tovarlarning bahosi qator omillar asosida o’zgarib turadi. Masalan, ishlab chiqaruvchilarning monopol mavqiega egaligi, davlatning ichki va tashqi siyosati va boshqalar tovarlar bahosiga bevosita va bilvostia ta’sir ko’rsatadi.
Miqdoriy pul nazariyasining “tranzaktsion varianti” ta’limoti asoschilari, monetaristlar M.Fridman, K.Brunner, A.Melttserlar hisoblanadi. A.Marshall, L.Valrasning iqtisodiyotda muvozanatlik modeliga asoslangan holda, ular tovarlar bahosi va muomaladagi pul miqdori o’rtasidagi tenglik “nisbiy” baholarning o’zgarishi natijasida avtomatik tarzda muvozanatlashadi. Monetaristlar ushbu tenglikning o’zgarib turishini iqtisodiyotdagi pul massasi bilan bog’laydilar, shuningdek M.Fridman tovarlar miqdori va muomaladagi pul miqdori o’rtasidagi tenglikni ta’minlashda nafaqat naqd pullar (banknotlar va tangalar)ni, balki tijorat banklarning tranzaktsion hisobvaraqlaridagi (talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqlar, depozit sertifikatlar va muddatli depozitlar) qoldiq mablag’larni ham inobatga olish zarurligini ta’kidlaydi.
Monetaristlar zamonaviy miqdoriy pul nazariyasiga qator yangicha holatlarni kiritishdi. Xususan:
– birinchidan, ular pul massasi va bahoning o’zaro bir – biriga to’g’ri proportsionalligidan voz kechdilar, faqat bozorga taklif etilayotgan tovarlar hajmining baholarga ta’siri haqidagi ta’limotni yoqladilar;
– ikkinchidan, ular pul birligi aylanish tezligini e’tirof etadilar, biroq bunga jiddiy e’tibor qaratishmaydi;
– uchinchidan, ular I.Fisherning tovarlar hajmining o’zgarmas sharoitida muomaladagi pul miqdori jami tovarlar bahosini ko’paytirilganiga tengligini inkor etadilar;
– to’rtinchidan, takror ishlab chiqarish sharoitida turli darajadagi tebranishlarni aniqlashda pul massasi dinamikasi birinchi darajali ahamiyatga ega ekanligiga ishonadilar, pul – kredit siyosatiga esa iqtisodiyotni rivojlantirishning moliyaviy mexanizmi sifatida qaraydi.
Kembrij maktabi vakillarining qarashlari I. Fisher ta’limotidan farqli o’laroq, odamlarning qo’llarida pul ushlab turishlariga asos bo’luvchi pulning ikki xususiyatini ajratib ko’rsatishadi.
Birinchidan, pulning almashuv vositasi ekanligi. Sub’ektlar bitimlarni amalga oshirayotgan vaqtlarida pul almashuv vositasi sifatida amal qiladi. Kembrij maktabining vakillari Fisherning pulga bo’lgan talab bitimlar hajmiga bog’liq va pulning bitimlarni amalga oshirishi uchun talabi nominal YaIMga proportsional ekanligi to’g’risidagi fikriga qo’shiladilar.
Ikkinchidan, pul boylikni saqlash vositasi: Modomiki, pul boylikni saqlash vositasi ekan, pulga bo’lgan talab ushbu boyliklar miqdoriga ham bog’liq degan fikrni ilgari suradi. Boyliklarning oshishi bilan sub’ektlarda ularni har xil aktivlarga joylashtirish zaruriyati tug’iladi.
Natijada, Kembrij maktabining olimlari pulga bo’lgan talab nominal YaIMga proportsional degan xulosaga kelishdi va pulga bo’lgan talab funktsiyasini quyidagi tenglama tarzida ifoda etishdi.

M^d=K*RY

Ularning modeliga ko’ra iste’molchilar qo’llarida qancha pul bo’lishi kerakligini o’zlari hal qiladi. Bu esa K – (proportsionallik koeffitsienti)ning qisqa muddatlar ichida tebranishlarda bo’lishini ko’zda tutadi. Vaholanki, pullardan boyliklarni saqlash usuli sifatida foydalanish to’g’risidagi qaror qabul qilish, boshqa aktivlardan kutiladigan daromadlarga bog’liq bo’ladi.
Shunday qilib, boshqa aktivlardagi xususiyatlarning o’zgarishi K ning ham o’zgarishiga olib kelishi mumkin. Yuqorida ko’rsatilgan farq I. Fisherning Kembrij maktabi vakillari fikrlaridan farqni anglatadi.
Jon Meynard Keyns Kembrij maktabining eng so’nggi vakillaridan bo’lib, ularning fikrlarini rivojlantirdi. Keynschilik nazariyasi asosan XX asrning 30 – yillarida yaxlit g’oyaviy oqim sifatida to’liq shakllandi. Uning asoschisi XX asrning eng mashhur iqtisodchilaridan biri Buyuk Britaniyalik olim J. M. Keyns edi.
M.Fridman tomonidan ishlab chiqilgan kontseptsiya formulasi I.Fishernikidan ko’rinishi nuqtai nazardan farq qilib, mohiyatan pul massasi va baho o’rtasidagi bog’liqlikni asoslab berishga qaratilgan:
M=KRU
bu erda
M – pul miqdori;
K–pul zaxirasining daromadga nisbati;
R–baho indeksi;
U–o’zgarmas baholardagi milliy daromad.
Monetaristlarning miqdoriy pul nazariyasini aks ettiruvchi zamonaviy tengligidan shunday xulosa qilish mumkinki, pul massasining o’zgarishi tenglikning o’ng tomonida uchta holatning biriga ta’sir qiladi, ya’ni baholarning oshishiga (R), real milliy daromadning ortishiga (U), pul zaxirasini daromadga nisbatan koeffitsientini o’zgarishiga olib keladi.
Miqdoriy pul nazariyasi Angliyaning Kembrij maktabi vakillari tomonidan o’rganilgan bo’lib, uning vakillari sifatida A.Marshal, D.Robertson va D.Patinkinlarni keltirish mumkin.
I.Fisherning miqdoriy pul nazariyasi haqida shakllantirgan “tranzaktsion varianti”da pul asosan muomala vositasi va to’lov vositasi funktsiyalarini bajarishini e’tirof etgan bo’lsa, A.Pigu miqdoriy pul nazariyasida pulni jamg’arma vositasi funktsiyasi vazifasini ham bajarishini ta’kidlab, unga alohida ahamiyat qaratadi.
Angliya Kembrij maktabi vakillari miqdoriy pul nazariyasi borasidagi ta’limotlarida I.Fisherning pul nazariyasi xususidagi ta’limotidan farqli yana bir kontseptsiyani ilgari suradilar. Agar, I.Fisher iqtisodiyotga zarur bo’lgan pul miqdorini uning taklifini tahlil qilish asosida aniqlagan bo’lsa, Kembrij maktabi vakillari iqtisodiyotga zarur bo’lgan pul miqdorini tovarlar va xizmatlar hajmidan kelib chiqib unga bo’lgan ehtiyoj asosida aniqlash zarurligi haqidagi ta’limotni ilgari suradi.
Shuningdek, agar I.Fisher pulning hajmini muomalada bo’lgan miqdoriga qarab va ular doimiy ravishda muomalada ishtirok etishini e’tirof etgan bo’lsa, Kembrij maktabi vakillari muomalaga chiqarilgan pullarning barchasi doimiy ravishda muomalada ishtirok etmasligi, ular “kassa qoldig’i” sifatida aholining qo’lida, bank va korxona hisobvaraqlarida ma’lum muddatga saqlanib qolishi mumkinligi xususidagi ta’limotni asoslab berishadi.
I.Fisher jami ijtimoiy kapitalni va bahoning darajasini umumiy yaxlitlikda tahlil qilish asosida tegishli xulosalarni shakllantirgan bo’lsa, A.Pigu asosiy e’tiborni kapitalning individual harakati va ularning sohiblariga qaratadi.
A.Pigu miqdoriy pul nazariyasining “kassa qoldig’i” haqidagi ta’limotni ilgari surganda uning tarkibiga muomaladagi naqd pulsiz va joriy hisobvaraqlardagi qoldiq summalarni, ya’ni pul miqdorini aniqlashda aholining qo’lidagi naqd pul qoldiqlari va korxona –tashkilotlarning banklardagi hisobvaraqlarini qoldiqlarini ham inobatga oladi.
E’tirof etish lozimki, A.Piguning pul nazariyasi haqidagi yondoshuvlari I.Fishernikidan farq qilsada, mohiyatan miqdoriy pul nazariyasi doirasidan chiqib ketolmagan edi, pul va baho o’rtasidagi to’g’ridan – to’g’ri aloqa saqlanib qolgan edi. Buni A.Pigu tomonidan yaratilgan M =RPQ yoki P=M/Q tengligida ham kuzatish mumkin, chunki bu I.Fisherning “ayirboshlashni tenglashtirish” kontseptsiyasiga yaqin bo’lib, unda:
M – pul massasi;
P – baho darajasi;
Q – tovar massasi (yoki tovar aylanmasining moddiy hajmi);
V – jismoniy va yuridik shaxslarning pul ko’rinishida saqlashi mumkin bo’lgan daromadlar.
I.Fisher va A.Piguning tengliklari o’rtasidagi farq, Fisherda pul birligining aylanish tezligi V foydalaniladi, ikkinchi koeffitsient K, Vga teskari ko’rsatkich bo’lib, agar Piguning tengligidagi K almashtirilsa Fisherning formulasi kelib chiqadi.
XX asrning 50 yillarini o’rtalaridan boshlab, miqdoriy pul nazariyasining Kembrij ta’limotiga asoslangan neoklassik yo’nalishi vujudga keldi. Ushbu yo’nalishning asosiy namoyandasi D.Patinkin hisoblanib, u o’zining asarlarida pul massasi va baho o’rtasida to’g’ridan – to’g’ri proportsionalllik mavjudligidan kelib chiqdi. D.Patinkin “kassa zaxirasi”ni yuqori likvidli manba sifatida qaraydi, uning hisobidan qimmatli qog’ozlarga investitsiya qilish va keyinchalik ushbu mablag’larni real kapitalga yo’naltirish zarurligini ta’kidlaydi.
D.Patinkin miqdoriy pul nazariyasida daromadni uchta yo’nalishga, ya’ni iste’mol, investitsiya va “kassa zaxirasi” sifatida joylashtirish zarurligini uqtiradi.
Xulosa qilib aytganda, pul nazariyasi va uning iqtisodiy kategoriya sifatidagi holatini o’rganish va tahlil qilish asosida bu xususda iqtisodchi olimlar, mutaxassislar va tadqiqotchilarning fikrlari turlicha bo’lsada, barchasining asosida uning ayirboshlash vositasi ekanligi va pulning mavjudligi asosida mehnat taqsimoti yotishi e’tirof etiladi.