Azarbayjon tillar universiteti psixologiya kafedrasi

4.2. Ijtimoiy xulq-atvorni tartibga solishning madaniy xilma-xilligi

Madaniyat tushunchasi nafaqat ko'p qirrali, balki ko'p funktsiyali. Madaniyatning ko'plab muhim funktsiyalari ichida eng muhimi tartibga solish funktsiyasidir, ya'ni madaniyat u yoki bu darajada odamlarning xatti-harakatlarini belgilaydi. Kishilar xulq-atvorini individuallashtirishda muhim madaniyatlararo va shaxslararo farqlar mavjud. Madaniyat odamlarning ijtimoiy xulq-atvoriga ta'sir qiladi va odamlarning xatti-harakatlarini belgilaydi. Bunday xatti-harakatlar sotsiotipik xatti-harakatlar deb ataladi. Bu xatti-harakatlar ma'lum bir madaniyatning odatiy dasturlarini va jamoalar uchun standart vaziyatlarda xatti-harakatlarni tartibga soladi. Va shu bilan birga, u shaxslarni shaxsiy qarorlar qabul qilishdan ozod qiladi.
An'ana sotsiotip xatti-harakatlarning tartibga soluvchisi sifatida harakat qilishi mumkin. Jahon fanida so'nggi o'n yilliklar an'analari kengroq jarayon va hodisalarni anglatadi. Hozirgi zamonda an’ana tushunchasi madaniyat uchun barqaror (stereotipik) bo‘lgan xulq-atvor shakllarini qamrab olgan holda kengaydi. Ilgari urf-odatlar va urf-odatlar hayotning turli sohalari bilan bog'liq kategoriyalar sifatida qaralgan: an'analar jamiyatning ma'naviy hayoti bilan, odatlar esa kuzatilgan xatti-harakatlar bilan bog'liq edi. Shunga ko‘ra, etnopsixologiyada insonning olamga munosabati qadriyatlari, qiziqishlari, axloqiy me’yorlari an’analar sifatida avloddan-avlodga o‘tib, xulq-atvorning qat’iy shakllari yoki stereotiplari odat sifatida o‘rganilgan.
Madaniyat tushunchasi kengroq tushuncha boʻlib, anʼana atamasi uning markaziy qismidir. Zamonaviy etnopsixologiyada an'analarni qadriyatlar va me'yorlar sifatida o'rganish yanada keng tarqaldi.
U.Stefan va K.Stefan katta hajmdagi adabiyotlarni tahlil qilib, madaniyatning 11 o‘lchovini tanlab oldilar.

1. 
   Individualizm va kollektivizm yoki individual/guruh maqsadlariga yo'naltirilganlik
   
2. 
   Madaniy me'yorlarni buzish
   

bardoshlik darajasi

3. 
   Noaniqlikdan qochish darajasi
   
4. 
   Erkaklashtirish/feminizatsiya, yeng keng mmadaniyatda
   

ayollar/erkaklar uchun stereotipik sifatlarni baholash

5. 
   Inson mavjudligining tabiatini "yaxshi", "yomon", "aralash" sifatida baholash.
   
6. 
   Madaniyatning murakkabligi, uning farqlanish darajasi
   
7. 
   Hissiy nazorat, ya'ni hissiyotlarni ifodalash mumkin bo'lgan daraja
   
8. 
   O'zaro munosabatlarning yaqinligi, ya'ni aloqa paytida mumkin bo'lgan masofa va teginish
   
9. 
   Shaxs va "hokimiyat" o'rtasidagi masofa.
   
10. 
    Yuqori kontent/past kontent, ya'ni vaziyatga qarab xatti-harakatlardagi farqlarni maksimallashtirish/minimallashtirish
    
11. 
    Inson/tabiat dixotomiyalari yeng keng odamning toyatda hukmronlik qilishi, tabiatga bo‘ysunishi va tabiat bilan uyg‘unlikda yashashi darajasi.
    

"Madaniyat o'lchovlari" jamiyat va individual xatti-harakatlarni tartibga soluvchi juda ko'p turli elementlarni o'z ichiga oladi. Biroq, barcha holatlarda an'analar, qadriyatlar, me'yorlar va urf-odatlar elementlari strukturaning markaziy elementlari sifatida tahlil qilinishi kerak. Triandis ularni "madaniy sindromlar" deb atagan. Masalan, individualizm madaniy sindrom sifatida madaniyatning alohida shaxsga, kollektivizm esa madaniyatning har qanday jamoaga (oila, etnos, diniy guruh va boshqalar) yo'naltirilishidir.
Ko'pgina muhim tadqiqotchilar (Triandis, Berri) fikriga ko'ra, eng muhim farqlar madaniyatning jamoaga yoki shaxsga yo'naltirilganligida namoyon bo'ladi.