Azallariga sharhlar

N

USRATULLO 

J

UMAYEV

 

S

ATRLAR 

S

ILSILASIDAGI 

S

EHR

 

She’rdagi badiiyat salmogʻi — mazmun, gʻoya va ruhiy ta’sir kuchini teran tushunish 

uchun asarning shakliy tuzilishi, soʻzlar, satrlar aro ma’nan, suratan bogʻlanish sehrini 

ilgʻab olish muhim. Shunday tarkibiy tuzilish badiiyatini ilmda «kompozitsiya» istilohi 

ifodalaydi. Barcha rubobiy (lirik) asarlar singari, gʻazalda ham kompozitsiya tabiiy 

xususiyat. San’atkor atay kompozitsiya yaratmaydi, muayyan kompozitsiya tanlab, 

soʻigra shu asosda asar yozmaydi. Kompozshshya — shakl masalasi. Gʻazal badiiyati — 

mazmun va shakl birligi, mutanosibligi mahsulidir. Shunday ekan, gʻazalning boʻlgʻusi 

mazmuni oʻziga xos kompozitsiya bilan birga bunyodga keladi. 

 

Gʻazal kompozitsiyasiga koʻra toʻrt mustaqil turga ajraladi: 1. Mustaqil baytli gʻazal. 2. 

Yakpora gazal. 3. Voqeaband gʻazal. 4. Musalsal gazal. Gʻazal faqat shakliy 

sayqaldorlikkagina emas, balki badiiy yetuklik, gʻoyaviy yuksaklik va mazmun 

salmoqdorligiga omil boʻluvchi kompozitsion belgilarga asosan shunday turlarga 

boʻlinadi. Bular — gʻazalning oʻziga xos kompozitsion tiplari. Har bir tipga mansub 

gʻazallar oʻziga xos kompozitsion xususiyatlari bilan oʻzaro farqlanib turadi. 

 

Oʻzbek gʻazaliyoti tarixiy tajribalarining eng yuksak natijalari Alisher Navoiy 

gʻazaliyotida mujassamlashgan. Uning devonlarida gʻazalning mazkur toʻrt turiga oid 

ajoyib namunalar mavjud. Qayd etilgan tipdagi gʻazallarning eng oliy navi musalsal 

(silsilali) gʻazaldir. Navoiyiing shunday asarlaridan birini tahlil etishdan avval musalsal 

gʻazalning xos fazilatlari haqida fikr yuritaylik. 

 

Tarkibidagi lirik voqea, manzara, fikr va kechinma satrlar silsilasida, darajama-daraja 

rivojlanish xususiyatiga ega boʻlgan gʻazal musalsal gʻazaldir. Klassik poetikadagi tadrij 

---