Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

«bilimlar injenerligi» 
(«Knowledge 
Engineering») deb ataladi. 
Bilimlar injenerligi kognitiv lingvistika, kompyuter semantikasi va 
kompyuter lingvistikasining yutuqlariga tayanadi. Bunda informatsiya va 
bilimlar strukturasiga oid bo‗lgan 
semantik tarmoq, freym, senariy, 
Word-net 
kabi tushunchalar va ularning tatbiqi muhim hisoblanadi. 
Semantik tarmoq borliqni so‗zlar va ularning semantik munosabatlari 
yordamida modellashtirishga yo‗naltirilgan tizim hisoblanadi. 
Semantik 
tarmoq 
aniq belgilangan uzellar (obyektlar kesishadigan joy) va dugalar 
(semantik munosabatlarning biri ikkinchisiga ta‘sir ko‗rsatadigan nuqta) 
munosabatdorligi asosida modellashtiriladi. Semantik tarmoq g‗oyasi 
kompyuter texnologiyalaridagi lokal va global tarmoq nazariyasi ta‘sirida 
kelib chiqqan. Uzellar muayyan obyektlarga, muayyan sohaga oid 
tushunchalarga, dugalar obyektlar o‗rtasidagi semantik munosabatlarga 
aloqador tushunchalardir. Semantik tarmoq ikki qismdan tashkil topadi: 1) 
mavhum tarmoq; 2) aniq tarmoq. Mavhum tarmoq umumiy tushunchalar 
orqali ifodalanadigan (zamon, makon, miqdor, sifat kabi) bilimlar fondini; 
2) aniq tarmoq mavhum tarmoq tarkibiga kiruvchi tushunchalarning real 
obyektlarini va konkret bilimlar fondini o‗z ichiga oladi. 
Semantik tarmoq tizimi quyidagi munosabatlarni о‗rnatish orqali 
yaratiladi: 
1.To‗plam va obyekt o‗rtasidagi munosabat (muayyan obyekt aniq 
to‗plamga mansub bo‗ladi) tasnif munosabati, deyiladi. Masalan, 
«Qaldirg‗och qush hisoblanadi» kabi. Ba‘zan ushbu munosabat Member 
Of, Instance Of deb ham yuritiladi. 
2.Tur va jins o‗rtasidagi munosabat AKO – «A Kind Of», «Subset Of» 
(«turlaridan biri») deb ataladi. Masalan: «It hayvon hisoblanadi» kabi. 
Sistem leksikologiyada tur uchun giponim (it), jins uchun giperonim 
(hayvon), tur-jins munosabati uchun giponimiya terminlari qabul qilingan. 
3.Butun va qism o‗rtasidagi munosabat sinekdoxa termini bilan 
ataladi. Masalan, kompyuter – butun; monitor, klaviatura, sichqoncha, 
protsessor kabilar qismdir. Butun uchun 
xolonim
, qism uchun 
meronim
atamalari ishlatiladi. Demak, motor – avtomobil uchun meronim, 
avtomobilning o‗zi esa motor uchun xolonim sanaladi. 
Bilimlar strukturasiga oid Asosiy tushunchalardan yana biri freym 
hisoblanadi. Freym (inglizcha «frame» «karkas», «ramka», «skelet» 
ma‘nolarini anglatadi) – sun‘iy intellekt tizimida bilimlarni, stereotip (juda 
ko‗p kuzatiladigan, tipik) vaziyatlarni gavdalantirishning bir usuli sanala-

---

157 
di. Ya‘ni freymga modellashtirilayotgan hodisa, vaziyat va jarayonlarni 
umumlashtirilgan holda joylashtirish mumkin. Freym – mavhum obraz 
modeli bo‗lib, muayyan obyekt, voqea-hodisa, vaziyat va jarayonlarning 
formal tavsifi demakdir (masalan, restoranga borish, shifokor qabulida 
bo‗lish, ma‘ruzalarga qatnashish, tug‗ilgan kun, futbol o‗yini kabi tipik 
vaziyatlar). Dastlab «freym» termini XX asrning 70-yillarida Marvin 
Minskiy tomonidan olamning kompyuter modelini o‗z ichiga oluvchi 
bilimlar strukturasiga nisbatan ishlatilgan.
1
Shundan so‗ng freym 
semantikasi konsepsiyasi (frame semantics) amerikalik tilshunos Charlz 
Fillmor tomonidan rivojlantirildi. Mazkur konsepsiyaga ko‗ra, so‗zlar, so‗z 
birikmalari, gaplar, matn ma‘nosi sahnalar bilan uyg‗unlashtirilgan, 
shartlangan bo‗ladi. Bir freym boshqa bir freymning davomi yoki tarkibiy 
qismi bo‗lishi mumkin. Ch.Fillmor qarashlariga L.Tenyening aktantlar 
(fe‘lning bo‗sh o‗rinlarini to‗ldiruvchilar) haqidagi g‗oyasi katta ta‘sir 
ko‗rsatgan. Fillmorning Case (kelishiklar) g‗oyasiga asosan aktantlar 
(fe‘lning hamrohlari) fe‘l yordamida ifodalanadigan holat yoki harakat 
munosabatlaridagi bajariladigan «rollar» sifatida talqin qilinadi. 
Ch.Fillmor ajratgan kelishiklar quyi-dagilar: 
1. Agent (A) – harakat bajaruvchisi (inglizcha «agent» so‗zidan 
olingan). 
2. Tema (T) – predmet (inglizcha «theme» so‗zidan olingan). 
3. Manba (S) – harakat obyektining dastlabki holati (inglizcha 
«source» so‗zidan olingan). 
4. Maqsad (G) – harakat ijrosidan keyingi yakuniy holat (inglizcha 
«goal» so‗zidan olingan). 
5. Vosita (I) – harakat uchun qurol-vosita (inglizcha «instrument» 
so‗zidan olingan). 
6. Usul (W) – harakat usuli (inglizcha «way» so‗zidan olingan). 
Freymlar sun‘iy intellekt tarkibiga kiruvchi ekspert tizimlarida faol 
ishlatiladi. Freymning quyidagi turlari mavjud: freym–namunalar, freym–
strukturalar, freym–rollar, freym – ssenariylar, freym–vaziyatlar. Freymlar 
tizimi birlashib, semantik tarmoqni hosil qiladi. Freym kompyuter 
xotirasida bilimlar xazinasi va faktlar omboriga tayanib, olamni maxsus 
shakllantiruvchi model vazifasini bajaradi. Freym slot deb atalgan bir yoki 
bir necha elementlarning majmuyi hisoblanadi. Slotlarda obyektlarga xos 
belgilar ma‘nosi qayd etilgan bo‗ladi. 
1
Minsky M. A
. Framework for Representing Knowledge / The Psychology of Computer Vision. 
McGraw-Hill, New York (USA), 1975;
 Po„latov A., Muhamedova S.
Kompyuter lingvistikasi. –T., 
2007. 
Rahimov A.
Kompyuter lingvistikasi asoslari. –T., 2011. 

---

158