Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

lqinini 
ajratdi: a) birinchi to‗lqin – industrial 
jamiyatgacha bo‗lgan davr (qishloq xo‗jaligi sivilizatsiyasi). Bunda asosiy 
boylik yer va tabiatdan olingan zaxiralar hisoblanadi; b) ikkinchi to‗lqin –
industrial sivilizatsiya. Bunda asosiy boylik ishlab chiqarish vositalari 
sanaladi; d) uchinchi to‗lqin -postindustrial sivilizatsiya (informatsion 
jamiyat). Bunda kapital va mehnat o‗z o‗rnini informatsiya va bilimga 
bo‗shatib beradi. 
2003-yil dekabrda Jenevada (Shveytsariya) informatsion jamiyat 
qurish muammosiga bag‗ishlangan Butunjahon Sammiti bo‗lib o‗tdi. Unda 
shunday shior o‗rtaga tashlandi: 
«Informatsion jamiyat qurish 
–
yangi 

---

210 
mingyillikning global chaqirig
‗
idir». 
Sammitda ikki muhim hujjat qabul 
qilindi: Informatsion jamiyat qurish prinsiplari to‗g‗risidagi Deklaratsiya
1
hamda information jamiyat qurish bo‗yicha ish-reja.
2
Mazkur hujjatlarda 
belgilanishicha, 
endilikda 
jamiyatning 
taraqqiyoti 
kompyuter 
texnologiyalari bilan chambarchas bog‗liq bo‗lib qoladi. Shu o‗rinda 
alohida ta‘kidlash lozimki, kompyuter lingvistikasi informatsion 
texnologiyalarning istiqbolini belgilovchi eng muhim yo‗nalish sanaladi 
hamda u informatsion jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega 
bo‗ladi. 
Olimlar kompyuterlarni intellektual jarayonlar avtomatizatsiyasini 
yuzaga chiqaruvchi muhim vosita sifatida baholadilar. Kompyuterlardan 
teoremalarni isbotlashda, rasm chizishda, shaxmat o‗yinida foydalanilishi 
sun‘iy intellekt bo‗yicha izlanishlarning ilk samarasidir. Insonning aqliy 
faoliyatini 
modellashtiruvchi 
dasturlarning 
yaratilishi 
muayyan 
sohalardagi murakkab masalalarni yechuvchi ekspert tizimlarining yuzaga 
kelishiga olib keldi.
Kompyuter lingvistikasi ijtimoiy-iqtisodiy, fan taraqqiyoti asosidagi 
soha hisoblanadi. 
Кompyuter lingvistikasi fanidan kutilayotgan natijalar quyidagicha: 
1) kompyuterda sun‘iy intellektni yaratish ehtiyoji yuzaga keldi 
(sun‘iy intellekt vaziyatdan kelib chiqib, manfaatli va ijobiy samaraga ega 
bo‗lgan funksiyalarni bajaradi); 
2)
hozirga qadar kompyuter lingvistikasi shakl va belgilar orqali 
muloqotni ta‘minlaган бўлса, endilikda ovozli buyruqlarni qabul qilishga 
ixtisoslashgan dasturlar ustida ish olib borish lozim bo‗ladi; 
3) 
mashina 
tarjimasini 
rivojlantirish, 
avtomatik 
tarjima 
mukammalligiga erishish asosiy maqsadlardan biridir; 
4) kompyuter lingvistikasida buyruqlarni belgi va simvollarsiz 
mashinaga yetkazib berish usullarini ishlab chiqish va tajribalar o‗tkazish 
talab etiladi. 
5) kompyuter lingvistikasining ijtimoiy sohalar taraqqiyotini 
ta‘minlovchi vosita sifatidagi ahamiyatini yoritish lozim bo‗ladi. 
Кompyuter lingvistikasi fanining bosh maqsadi – odam va mashina 
o‗rtasidagi muloqotni ta‘minlashdan iboratdir. 
1
World summit on the information society. Declaration of Principles. Building the Information 
Society: a global challenge in the new Millennium. Document wsis-03/geneva/doc/4-E. 12 
December 2003.
2
World summit on the information society. Plan of Action. Document wsis-03/ geneva/doc/5-e. 12 
December, 2003.

---

211 
Sohada erishilgan yutuqlar sirasiga sun‘iy til va mashina tarjimasi 
borasidagi yutuqlarni keltirish mumkin. Endilikda ―sun‘iy ong‖ 
shakllantirish asosiy vazifa bo‗lib, u mashina – kompyuterning vaziyatdan 
kelib chiqib harakatlanishini ta‘minlaydi. 
О‗zbek kompyuter lingvistikasini to‗laqonli, chinakam fan sifatida 
shakllantirish uchun bosqichli va uzviy reja asosida ilmiy tadqiqotlar olib 
borish lozim. 
Keyingi yillarda amaliy lingvistika sohasiga ijtimoiy taraqqiyotni 
belgilovchi omillardan biri sifatida e‘tibor qaratilmoqda. Amaliy 
lingvistika birinchi navbatda o‗qitish metodikasini takomillashtirishga 
asoslangani, grammatik xususiyatlarni umumlashtirgan holda chet tillarini, 
milliy tilni ona tili va chet tili sifatida o‗qitish bilan shug‗ullangani uchun 
ham unga bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyoj ortib bormoqda. 
Amaliy lingvistika til birliklaridan kundalik faoliyatda foydalanish 
darajasini aniqlovchi, til sohibining amaliy faoliyati bilan bog‗liq bo‗lgan 
soha hisoblanadi. O‗zbek tilshunosligida shu kunga qadar amaliy 
lingvistika borasida tadqiqot olib borilmagan yoki ilmiy izlanishlar 
yaratilmagan, degan fikrdan yiroqmiz. Negaki, mavjud adabiyotlardagi 
fikr-mulohazalarda amaliy lingvistika masalalari qisman bo‗lsa-da, aks 
etgan. Faqat bu masalalar shunchaki axborot tarzida berib o‗tilgan. Hozirgi 
davr amaliy lingvistikaning alohida soha sifatida rivojlanishini taqozo 
qilmoqda. Axborotni tez sur‘atda yetkazish, ketma-ketlikda o‗zlashtirish, 
ma'lumotlar oqimini boshqarish amaliy lingvistikaning dolzarbligini 
belgilaydi. Amaliy lingvistika til imkoniyatlaridan foydalanish darajasini, 
til birliklarining nutqiy jarayondagi semantik xususiyatlarini o‗zlashtirish 
masalalarini ham ifoda etmoqda. Shu jihatdan, amaliy lingvistika 
tamoyillari bugungi kunda ijtimoiy sohalarda, ishlab chiqarish 
birlashmalarida til birliklarining pragmatik, psixolingvistik xususiyatlari 
bilan bog‗liq muammoli vaziyatlarda, lingvistik ekspertiza jarayonlarida 
hal qiluvchi ahamiyatga egadir.