Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
9 
Doğal dillerin özelikleri genel olarak yapısal ve olasılık olmak üzere iki yöntemle incelenmektedir 
[Shannon, 1951: 50-64]. Yapısal incelemeler sözcük türleri (eylem, ad, ilgeç, önad gibi), kök, gövdeler ve 
ekler üzerinde yapılmaktadır. Olasılık temelli incelemeler ise harf ve sözcükler üzerinde iki ayrı şekilde 
sürdürülmektedir: Harf incelemelerinde harflerin n-li (n=1,2,3...) ardalanma sıklıkları, bir harfin diğerine 
göre durumu gibi harfler arasındaki ilişkiler, ünlü ve ünsüz harfler incelenmektedir. Sözcük 
incelemesinde ise bir sözcükteki harf sayısı, sözcükteki harflerin ardalanma durumları, sözcüklerin n-li 
ardalanma sıklıkları, tümcedeki sözcük dizilimleri incelenmektedir [Jurafsky, 2000: 193-199].
1.
 
Derlem Türleri 
Derlemleri değişik bakış açılarından sınıflandırabiliriz. Amacına göre şöyle sınıflandırabiliriz: 

Dil bilimi çalışmalarına yönelik derlemler. Kısaca Dil Bilimi Derlemi olarak adlandırabiliriz. 

DDİ çalışmalarına yönelik derlemler. Kısaca DDİ Derlemi olarak adlandırabiliriz. İkili derlemleri 
de bu sınıf içinde düşünebiliriz. 
Yapıları açısından değerlendirdiğimizde derlemleri dengeli ve dengesiz derlemler olarak iki kümeye 
ayırabiliriz: 

Dengesiz derlem çok sayıda metin içerir ve bu metinlerin kaynağına ilişkin bilgi içermesi 
beklenmez. Önemli olan derlemin büyük dolayısıyla kapsamlı olmasıdır. 

Dengeli derlem ise o dildeki tüm alanlardan eşit boylarda metin alınarak oluşturulmaktadır.
Dengesiz derlem daha fazla metin içerdiği için daha değişik alanlarda kullanılabilir. Amaç harf 
analizi yapmak ise küçük boyutta bir derlem yeterlidir ancak sözcük analizi yapılacak ise çok büyük 
boyutta derlem gereklidir. Ayrıca bazı sıra dışı sözcükler için dengesiz derlemler daha kullanışlıdır.
Derlem güncel yazılı dilden oluşturulabileceği gibi eski kitap veya belgelerden veya sözlü dili 
temsil eden konuşmalardan da oluşabilir [Church, 1993: 1-24]. Bir dilde, sözlü anlatımda kullanılan 
sözcük sayısı, yazılı anlatımda kullanılan sözcük sayısından daha az olmakta ayrıca sözlü anlatımdaki 
sözcük yapısı, lehçe farklılıkları ya da başka nedenlerle yazılı anlatımlara göre değişiklikler 
gösterebilmektedir [Jurafsky, 2000: 193-199]. 
Yazılı derlemden farklı olarak, sözlü derlem çoğunlukla noktalama işaretleri içermemekle beraber 
sözcük olarak işlenip işlenemeyeceği belirsiz olan sözcükler de içerebilmektedir. Sözcükler yarım 
kalabilmekte, yazılı derlemde olmayan sözlü (hı, hım gibi) ve sözsüz (sessizlik) duraksama ifadeleri 
bulunabilmektedir. Ayrıca bu ifadelerin her birinin kendisine özgü bir anlamı da bulunmaktadır. Bu 
anlamların da araştırılması ve bu sözcüklerin o dile özgü ve derlemde yer alabilecek sözcükler olup 
olmadıkları belirlenmelidir. 
Derlemin oluşturulması sırasında birleşik sözcükler, çoğul sözcükler gibi aynı kökten türeyen 
ancak fakat farklı anlamlar içerebilen sözcüklerin de ne şekilde değerlendirileceği belirlenmelidir. 
Birleşik sözcüklerin veya çoğul sözcüklerin derlem içinde ayrı sözcükler olarak değerlendirilmesi derlemi 
oluşturan sözcük sayısını etkileyecektir. Ayrıca çözümleme algoritmalarının çeşitli değişikliklere 
uğramasını veya tüm olasılıkları da dikkate alan algoritmaların geliştirilmesini gerektirecektir.