Abdullayeva sarvinoz

Munavvar, porloq leksemalari  yorug’ dominanta so’zi atrofida birlashib, “nurga 
ega, yorug’lik darajasi kuchli” ligini ko’rsatib, (O’.T.S.I.L.  95-bet) bir sinonimin 
qatorni  tashkil  qilmoqda.    Ushbu  leksemalar  o’z  dominantasidan  farqli  ravishda 
poetiklikka  ega  va  kitobiy  uslubga  xos  so’zlar  hisoblanadi.  Shu  sababdan  ham 
mazkur leksemalar matnga o’ziga xos ma’no va ifoda bag’ishlayapti, o’z navbatida 
mazmundorlikni oshirishga xizmat qilmoqda. 
Ayni paytda yomonlar ham ikki toifadir. Ularning bir toifasi  o’jar,qaysarva 
yaramasbo’lib,  ularning  qilmish  –qidirmishlari  tubanlikdan  iborat.  Bir 
toifasi esa ezgularga qo’shilguday bo’lsa…..tuban va yaramasxulq-atvordan 
voz kechib,ezgulikka yuz burishlari ham mumkin.   
 (Qutadg’u bilig. 27-bet) 
“To’g’ri  yo’l-yo’riqqa,maslahatga  yurmaydigan,  o’zinikini  to’g’ri  deb  turib 
oladigan,  zid  ish  qilishga  moyil”  (O’.T.S.I.L.    241-bet)  ma’nosini  anglatuvchi 
o’jar,qaysar  ma’nodosh  so’zlarida  o’jar  leksemasi  dominant  so’z  hisoblanadi  va 
o’z atrofiga quyidagi ma’nodosh so’zlarni birlashtiradi: 
 
 
 
 
ters 
goj 
qaysar 
qiyiq 
O’jar 

---

41 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bunda  qiyiq,  aks  so’zlari  o’jar  so’ziga  nisbatan  kam  qo’lanadi.  Battol    so’zida 
belgi darajasi esa kuchli. Sarkash, kajbahs so’zlari juda kam qo’llanadi.  
“Axloqi,  fe’l-atvori  buzuq”  ma’nosini  anglatuvchi  yaramas  so’zi  ushbu  o’rinda 
matn  ichidagina  sinonimlik  hosil  qilib,    kontekstual  sinonimiyani  vujudga 
keltirayotgan bo’lsa,  yana bir o’rinda tuban so’zi bilan ham  shakldoshlik qatorini 
hosil  qilmoqda  va    fikrning  ta’sirchan  bo’lishini  ta’minlamoqda.  Bunda  tuban 
leksemasining  yaramas  leksemasiga  nisbatan  salbiy  ekspressivligi  kuchliroq 
bo’lganligi  sababli  ham  ifoda  aniq  va  ta’sirli  yoritilmoqda  va  adibdagi  so’z 
qo’llash mahoiratining ko’zgusi bo’lib xizmat qilmoqda.  
Elig mamlakatni obod, el-yurtni shod-xurram yashatish istagi bilan yonardi.  
                                  (Qutadg’u bilig. 20-bet)