Abdullayeva sarvinoz

 
 

---

27 
 
II BOB. Qutadg’u bilig” asaridagi so’zlarning shakl va ma’no 
munosabatiga ko’ra turlari. 
1.1 Asarda qo’llangan sinonim so’zlarning o’ziga xos xususiyatlari 
Ma’lumki,  tilning  boyligi  va  nutqning  jozibadorligi,  ta’sirchanligini 
ta’minlashda  sinonimlarning  ahamiyati  katta.  Sinonimik  qatorni  tashkil  etgan 
so’zlar qaysidir ma’no qirralari bilan bir-biridan farqlanadi va o’z navbatida ma’no 
nozikligini ta’minlaydi. “Sinonimlar nutqda qaytariqlarga yo’l qo’ymaslik, nutqni 
ravon  tuzish imkoniyatini beradi. “
17
 
Shaklan  har  xil  ,ammo  bir  tushunchani  turli  bo`yoq    va  ottenka  tusi  bilan 
ifodalaydigan  leksemalar  sinonim    deyiladi.  Sinonim    leksema  orasidagi 
munosabat deb yuritiladi.
18
 
Sinonim leksema sememalaridagi atash va vazifa semasi aynan bir xil bo`lib, ifoda 
semasi farqlanadi. 
Bir  umumiy  (  birlashtiruvchi  )  ma`nosi  bilan  o`zaro  bog`lanuvchi    so`zlar 
gruppasi sinonimik qator deyiladi. Sinonimik qator  ikki yoki undan ortiq so`zdan 
tashkil topishi mumkin. So`zlarni sinonim qiladigan narsa ularning bir xil ma`noga 
egaligi  ekan,  ko`p  ma`nosida  boshqa  so`zlar  bilan  sinonim  bo’lishi  mumkin. 
Boshqacha  aytganda,  ko`p  ma`noli  so`z  har  bir  ma`nosi    bilan  boshqa-boshqa 
sinonim qatorda bo`lishi mumkin.
19 
Sinonimlar  odatda  bir  xil  ma`noli  so`zlar,  bir-biriga  yaqin  ma`noli  so`zlar, 
yaqin  yoki  bir    ma`noli  so`zlar,  lekin  uslubiy  bo`yoqlari  qo`llanish  sathlari 
faqlanuvchi so`zlar sifatida ta`riflanadi. Ta`riflardan  ko`rinib turibdiki, sinonimlar 
                                                           
17
O’zbek tili leksikologiyasi. Toshkent: 1981-yil 244-bet.  
18
To`xliyev B, Shamsiyev M, .Ziyodova J .O`zbek tili o`qitish metodikasi .Toshkent:2006.70-bet. 
19
Shoabdurahmonov Sh va boshqalar.Hozirgi o`zbek adabiy tili.Toshken:,1980.114-bet. 
 

---

28 
 
chegarasi  fanda  unchalik  aniq  emas,  cho`chimoq-hayiqmoq-qo`rqmoq  qatorida 
harakat belgi darajasi turlicha atalmoqda.
20
 
Sinonimlarning mohiyatini to`g`ri  tushunish uchun ikki hodisani  bir-biridan 
farqlash lozim: 
1.Tushuncha va so`z, ularning o`zaro munosabati; 
2.So`z va uning ma`nolari, har bir so`zning ma`no ottenkalari.
21
 
Ma`nodoshlik qatoridagi  leksemalarning ifoda semasi turli-tuman , ularning 
ayrimlari quyidagilar: 
1.Ijobiy yoki salbiy baho yoxud munosabat semasi; 
2. Leksemalarning qo`llanish davrini ko`rsatuvchi sema:”eskirgan”, “yangi”, “o`ta 
yangi”, “arxaik”. 
3.  Leksemalarning  qo`llanish  doirasini  ko`rsatuvchi  sema:  “shevaga  xos”, 
“so`zlashuvga xos”, “kitobiy”, “ko`tarinkilik” va boshqalar. 
Shuning uchun ham an`anaviy sinonimlarni: 
1.  Bir  atalmishni  (denotatni  ,  borliq-hodisani)  turli  munosabatlar    bo`yog`i  bilan 
atovchi so`zlar guruhi; 
2. Atalmishdagi belgini turli darajalarda ifodalovhi so`zlar guruhi.
22
 
Sinonimlar  obrazlilik,  emotsionallik,  ta’kidni  ta’minlash  maqsadida  ham 
keng qo’llanadi. Buni Yusuf Xos Hojib asari misolida  ham ko’rishimiz mumkin: 
Qamug’ nangka vaqt ul, kuni belguluk,