A. B. Xayitov, A. M. Akbarov personalni

II.  Boshqaruvning  iqtisodiy  uslublari  —  personalga  iqtisodiy  qonunlar  va 
me’yoriy  hujjatlar  asosida  ta’sir  ko’rsatishdir.  Ularning  quyidagi  turlari  mavjuddir 
(3.6- rasm). 
 
Boshqaruvning ma’muriy uslublari 
Tashkiliy 
ta’sir 
Shtatlar jadvali 
Xizmat 
yo’riqnomasi 
Ish joyini 
tashkil etish 
Korxona bo’linmasi 
to’g’risida nizom  
Faymoyish 
bilan ta’sir 
ko’rsatish 
Murabbiylar 
Buyruqlar 
Ko’rsatmalar 
Yo’riqnomalar 
Farmoyishlar 
Moddiy 
mas’uliyat 
 
Zararni ixtiyoriy 
qoplash 
To’liq moddiy 
javobgarlik 
Jamoaviy moddiy 
mas’uliyati 
Zararni ish haqidan 
ushlab qolish 
Jamoa shartnomasi 
Ichki ish tartibi 
Korxona nizomi 
Maqsadli 
rejalashtirish 
Ishlarni 
muvofiqlashtirish 
Ijro nazorati 
Mehnatni me’yorlash 
Intizomiy 
mas’uliyat 
Ishdan 
bo’shatish 
Ogohlantirish 
Qattiq 
hayfsan 
Lavozimdan 
pasaytirish 
Hayfsan 
Ma’muriy  
mas’uliyat 
Ogohlantirish 
Amaldagi qonunchilikka ko’ra ma’muriy javobgarlik 
Jarima 
Boshqaruv tashkiliy 
tuzilmasi 
3.5-rasm. Boshqaruvning ma’muriy 
uslublari 

---

 
48 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1. Xo’jalikni rejali yuritish — bu har qanday korxona faoliyat yuritishining  asosiy 
qonuni  hisoblanib,  korxona  maqsadlariga  erishishning  aniq  strategiyasi  mavjud 
bo’lishini  taqozo  etadi.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitlarida  korxona  erkin  tovar  ishlab 
chiqaruvchi  hisoblanib,  bozorda  boshqa  korxonalarning  teng  huquqli  sherigi 
maqomiga ega bo’ladi. Korxonaning iqtisodiy rivojlanish rejasi  tovarga bozor talabi 
bilan zarur resurslar o’rtasidagi balansni ta’minlovchi asosiy shakli hisoblanadi. 
 
Xo’jalik hisobi — korxonaning mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini  xo’jalik 
faoliyati natijalari (sotish hajmi, daromad) bilan taqqoslash asosidagi xo’jalik yuritish 
Xo’jalikni 
rejali 
yuritish 
Boshqaruvning iqtisodiy uslublari 
Erkin tadbirkorlik 
Samaradorlik mezoni 
Iqtisodiy rivojlanish rejasi 
Pirovard natija 
Buyurtmalar portfeli 
Korxona 
mustaqilligi 
O’z-o’zini mablag’ 
bilan ta’minlash 
Iqtisodiy 
me’yorlar 
Rag’batlantirish 
fondlari 
Xo’jalik 
hisobi 
Mehnatga 
haq to’lash 
Xizmat lavozimi maoshi 
Ustamalar 
Ishchilar uchun ta’rif stavkasi 
Qo’shimcha to’lovlar 
Mukofotlar 
Ishchi kuchi 
Mehnat 
bozori 
Talab 
(ehtiyoj) 
Taklif 
(miqdor) 
Ish kuchi 
qiymati 
Turmush 
darajasi 
Ishchi kuchi 
Mehnat 
bozori 
Talab 
(ehtiyoj) 
Taklif 
(miqdor) 
Ish kuchi 
qiymati 
Turmush 
darajasi 
Ishchi kuchi 
Mehnat 
bozori 
Talab 
(ehtiyoj) 
Taklif 
(miqdor) 
Ish kuchi 
qiymati 
Turmush 
darajasi 
Ishchi kuchi 
Mehnat 
bozori 
Talab 
(ehtiyoj) 
Taklif 
(miqdor) 
Ish kuchi 
qiymati 
Turmush 
darajasi 
Ishchi kuchi 
Mehnat 
bozori 
Talab 
(ehtiyoj) 
Taklif 
(miqdor) 
Ish kuchi 
qiymati 
Ishchi kuchi 
Mehnat 
bozori 
Talab 
(ehtiyoj) 
Taklif 
(miqdor) 
Ish kuchi 
qiymati 
3.6-rasm. Boshqaruvning iqtisodiy 
uslublari 

---

 
49 
uslubidir.  U  korxona  mustaqilligi,  o’z-o’zini  mablag’  bilan  ta’minlashi,  iqtisodiy 
me’yorlarga asoslangan. 
2. Mehnatga  haq  to’lash  —  mehnat  faoliyati  bilan  shug’ullanishga  qiziqtiruvchi 
asosiy omil va ishchi kuchi qiymati hisoblanadi. 
4. Ishchi  kuchi  —  mehnat  vositalari  yordamida  xom  ashyo  va  materiallarni 
pirovard  mahsulotga  aylantiradigan  mehnat  jarayonining  asosiy  elementidir.  Bu  har 
qanday korxonaning eng asosiy omilidir. 
5. Bozor 
narxining 
shakllanishi 
— 
tovar-pul 
munosabatlari-ning 
muvofiklashtiruvchi  vosita,  daromad  va  xarajatlar,  mahsulot  bahosi va qiymati  muhim 
iqtisodiy  kategoriyasidir.  Mahsulot  bahosi  yuqori  bo’lsa,  u  bozorda  raqobatbardosh 
bo’lmaydi, arzon bo’lsa korxona zarar ko’rishi mumkin. U quyidagicha aniqlanadi: 
N = T + F  (3.1) 
bu erda: 
N — mahsulot bahosi;  
T — mahsulot tannarxi;  
F — foyda. 
6.  Qimmatbaho  qog’ozlar  —  fond  bozorining  tarkibiy  qismi,  mulkka  egalik 
ekvivalenti  hisoblanadi. Bunda aksiya —  korxona aksiya kapitaliga qo’shilgan payni 
ko’rsatuvchi  qimmatbaho  qog’ozdir.  U  foydaning  bir  qismini  dividend  shaklida  olish 
imkonini beradi. Veksel — bir shaxsning ikkinchi bir shaxs oddidagi pul majburiyatini 
aks ettiruvchi qarzdorlik hujjati hisoblangan , qimmatbaho qog’ozdir. Obligatsiya — 
aniq  belgilab  qo’yilgan  foiz  miqdorida  yillik  daromad  olish  huquqini  beruvchi 
qimmatbaho  qog’oz.  Kredit  kartochkalari  —  pul  o’rnini  bosuvchi  hujjat  bo’lib, 
ularga  egalik  qiluvchilar  o’zlari  hisob  raqamlarida  bo’lgan  pul  s  miqdoriga  tovarlar 
sotib olishlari  mumkin,  xizmatlar  haqini; to’lay oladilar. Dividendlar aksiyalar uchun 
to’lanadigan foydaning bir qismidir.