1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Umumiy 
haqi 
Daromad 
solig`i  
Ijtimoiy 
sug`urta 
to`lovi 
Jamg`armaga 
ajratilgan 
pul 
 
Sof  
 ish  
haqi 

---

 
138 
xodim  pensiyaga  chiqqach,  unga  ma’lum  me’yorda  qaytariladi.  Nogironlik  pensiyasi 
ishlab  topilgan  pul  bo’lmay,  o’zini-o’zi  boqa  olmaydigan  kishilarni  moddiy  ta’minlab 
turish  uchun  jamiyat  tomonidan  ajratilgan  puldir.  Pensiyalar  miqdori  xodim  ishlagan 
kezlarida  olgan  pul  daromadiga,  hamda,  ishga  yaroqsizlarning  qobiliyatini  qay  darajada 
yo’qotganligiga qarab tabaqalashadi.  
Nafaqa  daromadning  maxsus  turi  bo’lib,  ijtimoiy  yordamga  muhtojlarga,  odatda 
kambag’allarga  bir  yo’la  yoki  muqim  ravishda  davlat,  firmalar  yoki  xayriya  tashkilotlari 
beradigan puldan iboratdir. Nafaqaning miqdori moddiy imkoniyatlarga bog’liq.  
Stipendiya  ham  daromad  turi  bo’lib,  uni  talabalar  oladi,  amalda  bu  yordam  puli 
bo’lib,  ularning  kelajakda  jamiyatga  naf  keltirishi  e’tiborga  olib  beriladi.  Stipendiyani 
davlat yoki firmalar to’laydi.  
Foyda  tadbirkorlarning  pul  sarflab  tavakkaliga  ish  qilib,  xavf-xatarni  zimmasiga 
olgani  uchun  ularga  tegadigan  pul  daromadi  hisoblanadi.  Tadbirkorning  foydaga  ega 
bo’lishi  yoki  uni  boy  berishi  boshlagan  ishining  natijasiga  bog’liq.  Ish  yurishib  ketsa, 
yaxshi  foyda  ko’riladi,  agar  ish  o’ngidan  kelmasa,  foyda  o’rniga  zarar  ko’rish  mumkin. 
Tabiatan  foyda  kafolatlanmagan  daromad  bo’lib,  tez-tez  o’zgarib  turadi.  Aholi 
daromadlari tarkibida  foydaning hissasi katta bo’lmaydi, chunki  tadbirkorlik bilan  g’oyat 
ozchilik  shug’ullanadi.  Masalan,  AQShda  foydaning  aholi  daromadlaridagi  hissasi 
taxminan 15-18 foizni tashkil etadi.  
Divident foydaning aktsiyadorlarga ulush sifatida tegadigan qismi. Divident aktsiya 
chiqargan  korxonaning  rentabel  ishlashiga  bog’liq.  Shu  sababdan,  turli  firmalarning 
aktsiyasiga  har  xil  divident  beriladi.  Bozor  iqtisodiyoti  rivojlangan  sari  dividentning 
daromaddagi  hissasi  ortib  boradi,  chunki  aholining  tobora  ko’proq  qismi  aktsiyadorlarga 
aylanadi.  
Foiz-pul egasi o’z pulini o’zgalarga qarzga bergani  uchun oladigan daromadi.  Foiz 
darajasi kreditga (qarzga) bo’lgan talabga va uning taklifiga bog’liq bo’ladi. Talab oshsa, 
foiz  qarzga  berilgan  pul  summasiga  nisbatan  ulush  darajasida  belgilanadi.  Masalan,  foiz 
qarz puliga nisbatan yuzdan o’n hissa (10%) bo’lsa, uning egasi har bir so’m puli uchun 10 
tiyin  oladi,  agar  yuzdan  o’n  besh  hissa  (15%)  bo’lsa,  15  tiyin  bo’ladi.  Ko’pgina 
mamlakatlarda  banklar  aholidan  pulni  qarzga  oladilar  va  foiz  to’laydilar.  Foizning 
daromadlardagi  hissasi  ortib  boradi,  chunki  aholi  pulining  bir  qismi  xarajatlardan  ortib 
qolib, daromad ko’rish uchun banka qo’yiladi.  
Renta ko’chmas mulk egalarining o’z mulkini muqobil ishlatishdan olgan daromadi. 
Yer, imorat, kvartira,  uy  va boshqalar  ijaraga berilib,  undan daromad ko’riladi. Masalan, 
uyni ijaraga berib, har oyda 1000 so’m daromad ko’riladi. Uyga talabgorlar ko’payganda, 
uni yangidan 1200 so’mga ijaraga beriladi. Oldingi va keyingi pul tushumi orasidagi farq 
200  so’m  (
200
1000
1200


)  renta  hisoblanadi.  Renta  shaklidagi  ortiqcha  daromad 
avtomashina, stanok, kema kabilarni muqobil ishlatishdan olinib, ularning egasiga tegadi.  
Aholining  natural  daromadlari  qishloq  xo’jaligi  mahsulotlarining  barcha 
tushumlari:  dehqonchilik,  chorvachilik,  parrandachilik  mahsulotlari,  bog’-qo’rg’on, 
sabzavot-poliz  ekinlari  uchastkasi,  shaxsiy  tomarqa,  tabiat  in’omlaridan  shaxsiy,  oilaviy 
ehtiyojlar uchun tayyorlanadigan mahsulotlar kabi tushumlardan iborat.  
Bulardan tashqarii, daromadning quyidagi turlari ham mavjud: 
-shaxsiy daromad; 
-firma daromadi; 
-davlat daromadi. 

---

 
139 
Daromadning o’zini ikki guruhga bo’lish mumkin: birinchisi- mehnat bilan olingan 
daromad  (ish  haqi,  menejer  daromadi,  biznida  bevosita  qatnashgan  tadbirkor  daromadi);