1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Turmush  darajasi-bu  jismoniy,  manaviy  va  ijtimoiy  ehtiyojlarning  rivojlanish  darajasi, 
qondirilganlik  miqiyosi  va  ularing  qondirish  uchun  yaratilgan  imkoniyatlarni  aks 
ettiruvchi kompleks ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. 
 
Turmush  darajasi  to’g’risida  to’liqroq  malumot  olish  uchun  aholi  daromadlari  va 
ehtiyojlari,  istemol  darajasi  va  tarkibi,  uy-joy,  mol-mulk,  madaniy-maishiy  buyumlar  va 
boshqalar bilan tabminlanganlik darajasini chuqurroq o’rganish lozim bo’ladi.  
 
 
Turmush  darajasini  ifodalovchi  ko’rsatkichlar  turli-tuman  bo’lib,  ular  quyidagi 
turkumlarga ajratiladi: 
 
-umumiy va xususiy; 
 
-iqtisodiy va ijtimoiy-demografik; 
 
-obyektiv va subyektiv; 
 
-qiymat va natural; 
 
-miqdo rva sifat;  
 
-istemol proportsiyasi va tarkibi ko’rsatgichlari; 
 
-statistik va boshqa ko’rsatkichlar. 
 
Umumiy ko’rsatgichlarga: 
1.Milliy dvromad 
2.Istemol fondi 
3.Milliy  boyliklar  iste’mol  fondi  kabilarning  aholi  jon  boshiga  to’g’ri  keladigan  ulushi 
kiritiladi.  Bu  ko’rsatkichlar  jamiyat  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyotining  umumiy  darajasini 
ifodalaydi. 
 
Xususiy ko’rsatkichlardan: 
1.Iste’mol darajasi va usullari. 
2.Mehnat sharoitlari. 
3.Turar-joy taminoti va maishiy qulayliklar. 

---

 
136 
4.Ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatish darajasi 
5.Bolalarni tarbiyalash sharoitlari. 
6.Ijtimoiy taminot va boshqalarni keltirib o’tish mumkin. 
 
Iqtisodiy  ko’rsatkichlar  inson  va  jamiyat  hayotining  iqtisodiy  imkoniyatlarini 
ifodalaydi.  Jamiyat  iqtisodiy  taraqqiyoti  va  har  bir  insonning  farovonligi  (va  ha-iqiy 
daromadlar,  ish  bilan  bandlik  va  boshqalar)  darajasini  aks  ettiruvchi  ko’rsatkichlarni 
iqtisodiy ko’rsotkichlar sirasiga kiritiladi. 
 
Ijtimoiy-demografik  ko’rsatkichlar  aholining  yoshi,  jinsi,  kasbiy-malakaviy 
tarkibini, ishchi kuchini jismoniy takror ishlab chiqarishni ifodalaydi. 
 
Obyektiv  ko’rsatkichlar  obnktiv  (iqtisodiy,  texnik  va  hokazo)  bazaga,ega  bo’lsa, 
subyektiv  ko’rsatkichlar  aholi  guruhlari  yoki  alohida  shaxslarning  mehnat,oilaviy 
munosabatlar, daromadlar,ish, turmush tarzi vash u kabilardan qoniqish bo’yicha hisobga 
olinadi. 
 
Qiymat ko’rsatkichlari barcha daromad ko’rsatkichlari va pul ko’rinishidagi boshqa 
ko’rsatkichlarni (tovar  aylanishi,  xizmatlar,  tashishlar,  pul  jamg’armalari  va  qo’yilmalari 
va  hokazolarni  hajmi)  o’z  ichiga  oladi.  Natural  ko’rsatkichlar  natural  birliklarda 
(dona,kvm,  kubm  va  hokazolar)  o’lchanadigan  muayyan  moddiy  nematlar  va  xizmatlar-
oziq-ovqat  mahsulotlari,  energiya  istemoli,  mol-mulk,  turar-joylar,  madaniy–maishiy 
tovarlar taminotining hajmini ifodalaydi. 
 
Miqdor  ko’rsatkichlari  muayyan  moddiy  nematlar  va  xizmatlar  istemol  hajmini 
aniqlaydi.  Sifat  ko’rsatkichlari  esa  aholi  farovonligini  sifat  ko’rsatkichlari  esa  aholi 
farovonligini sifat jihatdan baholash imkonini beradi.  
 
Hozirgi  paytda  yuzaga  kelgan  sharoitlarni  hisobga  olib,  bozor  iqtisodiyoti 
sharoitlariga muvofiqlashtirilgan quyidagi yangi ko’rsatkichlar tizimi taklif etiladi: 
1)umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar;  
2)aholi daromadlari;  
3)aholi iste’moli va harajatlari;  
4)aholining pul jamg’armalari;  
5)jamg’arilgan mol-mulklar va turar-joylar;  
6)aholining ijtimoiy tabaqalanishi;  
7)aholining kam ta’minlangan tabaqalari. 
Turmush  darajasini  ifodalash  uchun  mutlaq  va  nisbiy  qashshoqlik  ko’rsatkichlaridan 
ham  foydalaniladi.  Mutlaq  qashshoqlik-daromadning  umuman  yo’qligi  yoki  shaxs 
(oila)ning  minimal  turmush  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  zarur  daromadining  yo’qligi. 
Mutlaq qashshoqlik ko’proq daydilar, boshpanasizlar va shu kabilar orasida uchraydi.  
 
O’zbekistonda  nisbiy  qashshoqlik  yashash  minimummidan  kam  bo’lgan  daromad 
miqdori  bilan  aniqlanadi.  Jahon  amaliyotida  esa  bu  ko’rsatkich  mamlakat  bo’yicha 
o’rtacha daromadning 40-60 foizidan kam bo’lgan daromadlarga nisbatan qo’llaniladi.  
Aholi daromadlari va ularning turlari.