1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

145. Исломгача бўлган даврда адабий эстетик тафаккур
Arablar tarixi 2 ga bo’linadi:

1. 
   islomgacha bo’lgan tarix(johiliya davri)
   
2. 
   islomdan keying davr.
   

Arab adabiyotida asosan she’riyat ustunlik qilgan. Arab adabiyoti esa 6ga bo‘linadi:

1. 
   johiliya davri
   
2. 
   saodat asri davri(payg’ambar s.a.v. davri)
   
3. 
   chahoryorlar davri
   
4. 
   umaviylar davri
   
5. 
   abbosiylar davri
   
6. 
   turk/yangi adabiyot davri
   

Islomgacha bo‘lgan adabiyotda Markaziy Osiyodagi adabiy estetik qarash namunalariga quyidagilar kiradi: (Bilgamish, mifologik qarashlar va o’sha davrda yaratilgan miflar, Avesto, So’g’d yozma manbalari: “Mug’ tog’I hujjatlari”, Moniylik tavbanomasi “Xuastuanift”, O’rxun- Enasoy obidalari: bitiktoshlar, Qadimgi Eron adabiyoti yozma manbalari, Qadimgi Eronda yaratilgan miflar va b.q.)

146. Мумтоз поэтикада tashxis san'ati (nazariy ma’lumot va misollar bilan)
TASHXIS (arab. — shaxslantirish) — jonlantirish badiiy sanʼatining bir turi; turli narsalar, hayvonlar, qushlar, oʻsimliklar va b. ga insoniy xususiyatlarni koʻchirish sanʼati. Tashxis ogʻzaki nutqda ham, badiiy asarlarda ham keng qoʻllanadi. Tashxis badiiy tasvirning aniqroq, yorqinrok, boʻlishiga xizmat qiladi. Oʻzbek folklori, mumtoz adabiyoti hamda hoz. sheʼriy va nasriy asarlarda Tashxisning goʻzal namunalari uchraydi. Mas: Bahor elga ayshu manga iztirob, Kulub holima barq, yigʻlar sahob.
Ushbu baytda barq (chaqmoq) va sahob (bulut) jonlantirilmoqda.
Falak g’am yuklarin solg’onda enga,
Yog’irnimga qo’ymish mening og’irni.
Falakda g’am yuki bo’lmaydi.


147. “Xazoyin ul-maoniy” kulliyotining vazn xususiyatlari
Navoiy aruzining cho'qqisi “Xazoyin ul-maoniy” kulliyoti devonlarida aks etgan. Kulliyotda aruz tizimining jami 13 bahr, 100 ga yaqin vazn qo‘llanilgan. Ushbu bahr va vaznlarni quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin:

t/r	Bahr nomi	Vaznlar miqdori	She’rlar miqdori
1	Ramal	20	1827
2	Hazaj	35(15tasi ruboiy)	668
3	Mujtass	5	348
4	Muzori’	7	105
5	Mutaqorib	8	75
6	Rajaz	4	24
7	Munsarih	3	12
8	Mutadorik	3	3
9	Komil	1	1
10	Sari’	2	3
11	Xafif	5	62
12	Tavil	3	3
13	ariz	1	1
jami			3132

Navoiy ushbu kulliyotida avvalgi devonlarida kuzatilmagan ba’zi vaznlarda she’rlar bitib, turkiy aruz rivojini yangi bosqich- ga olib chiqdi. Ruboiy vaznlarining yangi o‘lchovlari, munsarih, mutaqorib bahrlarining she’riyatimizda qo‘llanilmagan vazn- laridan ilk bor foydalanib, ularning turkiy til imkoniyatlariga mos ekanigini amaliy jihatdan isbotladi. Xususan, munsarih bahrining munsarihi musammani matviyi mavquf (afoyili va taqti’i: muftailun foilotu muftailun f&’, - V V - / - V - V / -V V - / - ) vaznida shoir quyidagi matla’li g‘azalini bitdi: Ko'nglum aro bir a jab muhol havastur, -VV-/-V-V/-VV-/- Lablaridinkim, husuli mumkin emastur. -VV-/-V-V/- V V — / —

Mutaqorib bahrining mutatavval (ko‘p ruknli) vazni - o‘n olti ruknli mutaqoribi maqbuzi aslamm turkiy she’riyatga olib kirish shoirning ushbu bosqichdagi muhim xizmatlaridan bo‘ldi. Navoiy ushbu o‘lchovda ikki g‘azal yaratdi. Ulardan birini taqti’i bilan ко‘rib chiqamiz: Ne pok Majnunki, bir parichehra pok husnig'a zor bo‘lg‘ay, V-V/--/V-V/--/V-V/--/V-V/-- Bu pok ishq ichra pok jon tarki etsa, ne ixtiyor bo'lg'ay. V - V / - - I V - V / - - / V - V / - - / V - V / - (“Favoyid ul-kibar”, 634-g‘azal)
“Xazoyin ul-maoniy” kulliyoti tarkibidagi she’rlarning vazn ko‘rsatkichi dastlab aruzshunos olim Sodiq Mirzayev tomonidan 1948-yilda “Navoiy aruzi” nomli nomzodlik dissertatsiyasi ilova qismida aks ettirilgan va bunda olim kulliyotdagi har bir she’ming bahri va vaznini alohida belgilab bergan edi. Keyinchalik bu ko‘rsat- kich navoiyshunos olim Hamid Sulaymonov tomonidan nashrga tayyorlangan “Xazoyin ul-maoniy”ning akademik nashri (to‘rt jild) dan o‘rin oldi hamda Navoiy ixlosmandlari uchun aruz nazariyasi va amaliyotini o‘zlashtirishlarida muhim hissa bo'ldi. Oradan bir oz vaqt o‘tib, aruzshunos olim A.Hojiahmedov ham ushbu ko'rsatkichlami tadqiq etib, ulami qayta ko‘rib chiqish va to‘ldirish zaru- rati borligini aniqlab, o'zimng “Navoiy aruzi nafosati” tadqiqotida tuzatilgan va to'ldirilgan holatda qayta e’lon qildi. Alisher Navoiyning aruz nazariyotchisi sifatidagi faoliyati uning “Mezon ul-avzon” nomli nazariy risola bitganligi bilan bog'liq.