Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

Ғоваклик, %
2.13-расм. Бетон ғоваклигининг 
мустаҳкамлигига таъсири.
орасидаги фа-
ларнинг мустаҳкамлиги, 
уларнинг ғоваклигига қа- 
раб ўзгаради. 2.13-расмда 
ғоваклиги 12,4— 15,0 % 
бўлган бетоннинг мустаҳ- 
кам лиги 3 7 ,5 дан 2 6 ,0
МПа. гача камайиши кўр- 
сатилган. Бундай ўзаро 
боғлиқлик бошқа қури- 
лиш ашёларига ҳам хос 
хусусиятдир. Ҳақиқий кри­
сталл қурилиш ашёлари­
да ғоваклар ва нуқсонлар
кам бўлганлиги сабабли, уларнинг R m билан R.
in
рқи деярли йўкдир.
Қаттиқ жисмлар мўрт ёки пластик равишда бузилади. Мўрт бу- 
зилишда пластиклик деформацияси деярли бўлмайди, шу сабабли 
қаттиқ жисм ёки ашё тўсатдан синиш хусусиятига эга. Қурилиш 
ашёларидан кристалли моддалар (шиша ва айрим полимер ашё­
лар) мўртлиги туфайли куч таъсирида тўсатдан синади. Пластик 
бузилишида, ашёнинг қайишқокдиги туфайли, унинг шакли ўзга- 
ради ва деформацияси ортади. Айрим 
қурилиш ашёлари ҳарорат пасайиши би­
лан мўртлашади, натижада, пластик бу- 
зилишдан мўрт синишга ўтади. Жумла- 
дан, битумли ашёлар, айрим полимер­
лар, пўлатлар бунга мисолдир. Мўрт бу- 
зилишда ашёга таъсир этувчи куч катга- 
лашган сари ашё танасида тез ва кескин 
суръатда дарз ва нуқсонлар кўпаяди. Дарз 
ва ёрикдар атрофида кучланиш (а) \осил 
бўлади ва унинг микдори тез суръатда 
ортади (2.14-расм).
Унинг микдори дарзнинг узунлиги 
(/) ва радиуси (г) га боғлиқ. Кучланиш- 
нинг тарқалиш коэффициенти (стк) қуйи- 
даги формула билан топилади:
а к - о (1 + 2
4ГГг
)
Агар, дарз диаметри атом ўлчамига тенг 
бўлса, чуқурлиги эса 0,1 ва 10 мкм.дан
2.14-расм. Ўртаси дарзли 
тахтачада кучланишнинг 
т а р қ а л и ш и .
53

---

ортмаса, с к = 100 дан 1000 МПа. гача ўзгариши мумкин. Демак, 
дарз атрофидаги кучланиш миқцори 7000 МПа, ашёнинг кўнда- 
ланг кесимидаги нормал кучланиши эса 35— 100 МПа. дан ортмас 
экан. Атомларнинг боғланиш жойида кучланиш тўпланиши нати­
жасида дарзлар узунлиги ортади, кейин кичик куч таъсирида \ам 
ашё бузилади. Дарзларнинг кўплиги ва уларнинг узунлик кўрсат- 
кичлари \ар бир ашёнинг тури ва тузилишига боғлиқ. Ашёларнинг 
эластиклик модули билан ундаги заррачалар юзасидаги қуввати 
қанчалик катта бўлса, икки томондан тошувчи кучланиш миқдори 
шунча ортаверади. Шунингдек, дарз чуқурлиги катга бўлса, кучла­
ниш камаяди. Қурилиш ашёлари сиқилишда бўлса, ҳосил бўлади- 
ган кучланиш дарз ва ёрикдар атрофида йиғилмасдан бузилади. 
Шунинг учун ҳам, мўрт ашёларнинг сиқилишга мустаҳкамлиги 
чўзилишга нисбатан 40—60 баравар катта бўлади. Масалан, табиий 
тош — гранитнинг чўзилишга бўлган мустаҳкамлик чегараси си- 
қилишдагига нисбатан 40—60 марта кичикдир.