Vzu davlat va huquq asoslari

Yuridik shaxslarga tegishli boigan huquqiy layoqat va muomala layoqati bir vaqtda vujudga keladi hamda ushbu shaxslar o‘z faoliyatini boshlagan paytdan boshlab paydo boiadi.
Jismoniy shaxslarning huquqiy layoqati inson tugilganda boshlanib, uning vafotidan so‘ng to‘xtaydi. Muomala layoqati esa yosh va ruhiy salomatlik bilan bogiiq. 0‘zbekiston qonunlariga binoan, toiiq muomala layoqati fuqaro 18 yoshga toiganidan so‘ng boshlanadi. Lekin ushbu qoidadan istisnolar ham mavjud. Masalan, shaxs jinoiy javobgarlikka 16 yoshdan, ayrim jinoyatlar uchun 14 yoshdan tortilishi mumkin. Boshqa bir misol: oila kodeksi ayrim hollarda 18 yoshga toimasdan turib nikohdan o‘tishga ruxsat beradi. Bunday fuqaro nikohdan o‘tgan vaqtdan boshlab toiiq muomala layoqatiga ega boiadi.
Har bir inson huquqiy munosabatlarga o‘zining qandaydir siyosiy, moddiy, ma’naviy va boshqa ijtimoiy manfaatlari va ehtiyojlarini amalda qondirish uchun kirishadi. Ushbu maqsadga subyektiv huquq va majburiyatlar hamda ularni amalga oshirishga qaratilgan yuridik harakatlar yordamida erishiladi. Bularning hammasi jismoniy yoki yuridik shaxs kutgan muayyan natijalarga olib keladi.
Yuridik faktlar — o'ziga xos hayotiy holatlar boiib, qonun va huquqiy normalar ularni yuridik oqibatlarning vujudga kelishi, o'zgarishi yoki bekor qilinishi bilan bogiaydi.
Har bir yurist amaliy faoliyatining bosh vazifalaridan biri yuridik faktlarni aniqlash yoki tasdiqlashdir. Busiz qonunlarni to‘g‘ri qoilash, fuqarolar va tashkilotlarning huquqlarini himoya qilish, nizolarni hal etish, qonunbuzarlik sodir etgan shaxslarni javob­garlikka tortish mumkin emas.
Yuridik faktlarni, insonlarning xohish-irodasiga ko'ra, hodisalar va harakatlarga bolish mumkin.
Hodisalar insonning xohish-irodasiga bogiiq bo'lmagan holda vujudga keladi. Masalan, tabiiy ofatlar, bolaning tug'ilishi, uning muayyan yoshga yetishi, insonning vafot etishi, muddatning o'tishi va hk. Aytaylik, insonning vafot etishi merosning ochilishini vujudga keltiradi hamda huquqiy layoqatni tugatadi. Mol-mulkning nobud bo'lishiga olib keladigan, yong'in, suv toshqini — mol-mulk sug'urta qilingan bo'lsa — sug'urta pulini to'lash uchun asos bo'ladi. Harakatlar insonning xohish-irodasi asosida vujudga keladigan yuridik hujjatlardir. Ular huquqiy normalarga amal qilish munosabatiga ko'ra, huquqiy va huquqqa zid harakatlarga bo'linadi.
Amaldagi qonunchilik normalari asosida vujudga keladigan hamda shu normalar bilan tartibga solinadigan harakatlar huquqiy, huquqqa muvofiq harakatlar deb ataladi.
Huquqqa zid harakatlar — qonun yoki huquqiy normaga zid bo'lgan harakatdir. Ular huquqqa xilof xatti-harakat deb ham ataladi. Ba’zi hollarda qonun harakatsizlikni ham huquqqa zid xatti- harakat sifatida e’tirof etadi. Masalan, bir kema kapitanining halokatga uchragan boshqa kemaga yordam bermasligi yoki yordamga muhtoj odamni uning hayotiga real xavf tug'ilgan paytda yordamsiz qoldirish kabi harakatsizlik hollari huquq normasiga zid bo'lgan qilmishlar hisoblanadi.

12.