|
56 •
1 APRIL 2022
•
ВОСПИТАНИЕ НОВОГО ПОКОЛЕНИЯ В ЭПОХУ ГЛОБАЛЬНОГО ПРЕОБРАЗОВАНИЯ
RAISING A NEW GENERATION IN ERA OF GLOBAL TRANSFORMATION •
1 APRIL 2022
•
57
- ko
ʻ
rib idrok etish borasida yetarlicha rivojlanmaganlik, jumladan, predmetlarni idrok etish va tanib
olish tezligi past ekani;
- taqlidning sekin shakllanishi, shuningdek namunaga qarab tanlashda qiyinchiliklar;
- nutqning yo
ʻ
qligi va nutqqacha muloqotning kamligi kuzatiladi.
Bu bilish faoliyati va og
ʻ
zaki -mantiqiy tafakkurning rivojlanishidagi kechikishga olib keladi. Maxsus
mashg
ʻ
ulotlarda bolalar atrof olamdagi predmet va hodisalar, predmetlarning tuzilishi va ularning vazifalari
xaqida tasavvurlarga ega bo
ʻ
ladi. Bundan tashqari, inson va hayvonlarning hayotiy faoliyati haqida dastlabki
maʼlumotlar beriladi. Mashg
ʻ
ulotlar ko
ʻ
rgazmalilik, tabiiy narsalardan keng foydalangan holda olib
boriladi. Ekskursiyalar, kino va videofilmlar namoyishi uyushtiriladi. Parallel ravishda nutq o
ʻ
stirish bo
ʻ
yicha
mashg
ʻ
ulotlar olib boriladi, ularda maktabgacha yoshdagi bolalar turli predmetlar bilan manipulyatsiya
jarayonida egallagan lug
ʻ
atini mustahkamlaydi.
Taʼlimning birinchi yilida olingan maʼlumotlar keyinchalik yangi olinganlari bilan to
ʻ
ldiriladi. Masalan,
“O
ʻ
simliklar va onlar” mavzusini o
ʻ
rganayotib, taʼlimning birinchi yilida bolalar shunchaki ko
ʻ
chada, jonli
burchakda va onot bog
ʻ
ida hayvonlarni kuzatadi, filmlar va teleko
ʻ
rsatuvlarni tomosha qiladi. Taʼlimning
ikkinchi yilida hayvon va o
ʻ
simliklar haqidagi maʼlumotlar jiddiy darajada to
ʻ
ldiriladi. Maktabgacha
yoshdagi bolalar turli hayvon va qushlarning yashash joylarini, ularning bolalari nima bilan ovqatlanishi va
odamlar uchun ahamiyati haqida eslab qoladi. Hayvonlarni doimiy kuzatish va ularning odatlarini aniqlash
bolalarning fikrlash operatsiyalarini shakllantiradi. Bolalar mashg
ʻ
ulotlar davomida olingan maʼlumotlarni
tahlil qiladi, sintezlaydi, qiyoslaydi va umumlashtiradi. Yaʼni bolaning aqliy faoliyati faol rivojlanadi.
Taʼlimning uchinchi va to
ʻ
rtinchi yilida maktabgacha yoshdagi bolalar maxsus dastur asosida uy
va yovvoyi hayvonlarni, janubiy mamlakatlarda yashaydigan hayvonlarni ajratishga qodir bo
ʻ
ladi. Ular
hayvonlar tanasining asosiy qismlarini, o
ʻ
simliklarning asosiy tarkibiy qismlarini farqlay oladi. Avval olingan
maʼlumotlarning hammasi umumlashtiriladi va tizimlashtiriladi. Nutqiy rivojlanish bolaning shaxs sifatida
rivojlanishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Eshitishning pasayishi ijtimoiy muloqotning cheklanishini
belgilaydi. Bu cheklanish bola psixikasining shakllanishiga taʼsir etadi. Bilish faoliyatining barcha sohalari
defitsitga uchraydi (qiyinlashadi). Nutq, idrok, xotira, diqqat, tasavvur, tafakkur zarar ko
ʻ
radi.
Maktabgacha yoshda kar bolalarda taʼlim olib borilmasa, nutq shakllanmaydi. Turli ovoz reaksiyalari,
tovush birikmalari, g
ʻ
o
ʻ
ldirash kuzatiladi. Taʼlimsiz ovoz reaksiyalari soni kamayib boradi, ular tobora bir
xillashib boradi, 5-6 yoshga kelib butkul yo
ʻ
qoladi. Baʼzan katta maktabgacha yoshdagi, nutqqa o
ʻ
rgatilmagan,
bolalar o
ʻ
zining nutqiy muammolarini anglab yetadi, kishilar bilan muloqotga kirishni unchalik istamaydi,
kattalar va eshitadigan bolalar bilan aloqadar o
ʻ
zini olib qochadi. Muloqotning nonutqiy vositalari miqdori
bola kattalashgani sari kengayib boradi. Tabiiy imo-ishoralar ko
ʻ
payadi, bolalar bularni kattalardan nusxa
oladi yoki o
ʻ
zi o
ʻ
ylab topadi.
To
ʻ
rt yoshdan keyin kar va og
ʻ
ir darajali zaif eshituvchi bolalar nutqida tafovutlar yanada sezilarli bo
ʻ
ladi.
Zaif eshituvchi bolalarda xatto maxsus o
ʻ
qitishsiz ham talaffuz qilinadigan so
ʻ
zlar miqdori ortib boradi.
Eshitishida nuqsoni bo
ʻ
lgan bolalar bilan mashg
ʻ
ulotlarda diqqatni rivojlantirishga qaratilgan
o
ʻ
yinlar: “Loto”, “Juftini top”, “Tanla va ko
ʻ
rsat” kabilan albatta o
ʻ
tkaziladi. Tasviriy sanʼat va eshitib idrok
etish mashg
ʻ
ulotlarida ham bola diqqati rivojlantiriladi. Bolalar eshitish materialini ko
ʻ
zlarini yumgan
holda, tovush manbasidan maʼlum masofada turib, unga orqasi bilan turib idrok etishga o
ʻ
rganadi. Bu
kabi mashqlar bolaning maksimal darajada eʼtiborini jamlashini talab qiladi. Bolalarning qiziqishlarini
kengaytirish, ko
ʻ
rgazmali qurollardan foydalanish, shuningdek o
ʻ
quv faoliyati va hordiq tartibiga qatʼiy
rioya qilish eshitishida nuqsoni bo
ʻ
lgan bolalarda barqaror ixtiyoriy diqqatni shakllantirish imkonini
beradi, bu intellektual rivojlanish uchun juda muhim. Pedagog maktabgacha yoshdagi bolalar eʼtiborini
o
ʻ
rganilayotgan predmet va hodisalarga ongli tarzda qaratishi kerak. Bu, o
ʻ
z navbatida, bolalarda kuzatish
qobiliyatini shakllantiradi. Geometrik loto, “sehrli qopcha”, matreshka, piramidachalar va sh.k. didaktik o
ʻ
yin
va o
ʻ
yinchoqlardan keng foydalaniladi. Natijada, bolalar predmetlarni paypaslab farqlash, ularni tanib olish,
qiyoslashga o
ʻ
rganadi. Mashg
ʻ
ulotlarda bolalar maʼlum sensor tajriba egallaydi va mustahkamlaydi, bu ularga
atrof olamda adaptatsiya uchun zarur. Bola yo
ʻ
l qo
ʻ
yadigan og
ʻ
zaki nutqdagi xatoliklar kattalar tomonidan,
albatta daktil nutq yordamida to
ʻ
g
ʻ
rilab boriladi. Bu eshitishida nuqsoni bo
ʻ
lgan bolalarga o
ʻ
z nutqini tahlil
qilishda yordam beradi. Bolaning og
ʻ
zaki nutqni egallashi asosida taqlid yotadi. Kattalar ortidan ayni bir
materialni turli vaziyatlarda ko
ʻ
p marta takrorlab, bolalar uni eslab qoladi.
Bola maktabga qabul qilinganda nutqni, idrokni, xotirani va umuman, tafakkurni rivojlantirish ishlari
davom ettiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
