Voleybol, basketbol nazariyasi va uslubiyati kafedrasi a. A. Pulatov, m a qdirova sport pedagogie

19-andaza
Maxsus jismoniy 
sifatlar
20-andaza
195

---

Reyting-n azorat va bíllmni baholash testlari:
1. Voleybolchilarning maxsus epchilligini tarbiyalash uchun qanday vosita
samarali hisoblanadi?
a) umumrivojlantiruvchi mashqlar;
b) turizm, suzfsh;
c) basketbol, mini-futbol;
d) harakatli va sport oÿinlari, maxsus mashqlar.
2. Sakrovchanlikni tarbiyalash uchun qaysi uslubdan ko‘proq foy-
dalaniladi?
a) musobaqa ;
b) aylanma trenirovka;
c) oÿin;
d) qaytarma-dinamik yondashish.
3. Sportchining qaysi jismoniy sifati voleybolchilar uchun maxsus sifat
hisoblanadi?
a) sakrovchanik, sakrash chidamkorligi, oÿin chidamkorligi, tezkor
chidamkorligi;
b) yangi texnik usullarinbtez о
Í
z/ashtirish qobiliyati;
c) kuch, tezkorlik, epchillik, chidamkorlik, egiluvchanlik;
d) maydonda о ÿin vaziyatini o ‘zgarishiga qarab tez to \g‘ri у о
V 
tutib chiqib
ketish.
4. Voleybolchini maxsus chidamkorligining qaysi turlarini bilasiz?
a) ko‘p marta sakrash qobiliyatiga ega;
b) tezkorlik, sakrash, oÿin;
c) oÿin vaziyatiga qarab tez o‘z harakat faoliyatini moslashtirish;
d) oÿin vaqtida charchoqni yengish.
5. Voleybolchining maxsus kuch sifatini tarbiyalashda qaysi uslub samarali
deb hisoblaysiz?
a) maksimal uslub, qaytarma-dinamik yondashish, aylanma trenirovka;
b) oraliq musobaqa;
c) ko ‘rgazjnali uslub;
d) qaytarma, oraliq oÿin.
6. Voleybolchining maxsus epchillik sifatining qanday turlarini bilasiz?
a) sakrash, dumalash;
b) yangi usullarini tez o'zlashtirish, kerakli himoya harakatlari;
c) akrobatik, sakrovchanlik;
d) muvozanat epchilligi, muallaq holatda о ‘z harakatini boshqarish.
7. 
Voleybolchining yosh davrida epchillik sifatini rivojlantirish uchun qaysi
vosita samarali hisoblanadi?
196

---

a) harakatli va sport o yinlari;
b) turistik sayrlar;
c) yengil atletika mashqlari;
d) suzish va suvga sakrash.
8. Musobaqa siktida yoki bu tun o‘yin davomida voleybolchining maxsus
ish qobiliyatini uzoq vaqt saqlab qolishni ta’minlovchi maxsus jîsmoniy
sifatning nomi nima?
a) kuch chidamkorligi;
b) organizm turg'unligi;
c) o ÿin chidamkorligi;
d) tezkor chidamkorlik.
9. ■»Mokisimon» va «archasimon» yugurish voleybolchining qaysi sifatini
tarbiyalaydi?
a) maxsus epchillik;
b) kuch chidamkorligi;
c) tez harakatlanish;
d) tezkor chidamkorlik.
10.
 Joyidan turib va yugurib kelib tik sakrash, 
60 
va 
100 
m ga yugurish
«archasimon» yugurish, kross, tortilish testlari yordamida tayyor-
garlikning qanday turi aniqlanadi?
a) funksional tayyorgarlik;
b) integral tayyorgarlik;
c) jismoniy tayyorgarlik;
d) texnik tayyorgarlik.

---

V in BOB. VOLEYBOLCHILAR TAYYORLASH 
JARAYONINI REJALASHT1RISH VA BOSHQARISH
8.1. Boshqaruv jarayoni haqida tushuncha
«Boshqaruv» tushunchasi — bu biror maqsad rejasi (moduli)ni 
ilmiy-ijodiy asosda ishlab chiqish, talab va me’yorlar istiqbolini 
belgiiash hamda ushbu jarayonlami ilg‘or texnologiyalar yordamida 
boshqarish Uifayli qo‘yilgan maqsadning amaliy natijasiga erishlshni 
anglatadi.
Ko‘p yillik sport trenirovkasi jarayonida yuqori malakali 
voleybolchilar va voleybol jamoasini tayyorlash uzoq muddatli 
pedagogik jarayon bo‘Hb, uni murabbiy boshqaradi. Boshqaruv 
deganda biror-bir obyektga muntazam ta’sir ko'rsatib, shu ta’sir 
natijasida aniq bir maqsadga erishish uchun hosil qilingan o'zgarish 
tushuniladi. Sportda tayyorlash jarayoniga murakkab dinamik 
tuzim sifatida qaralib, uni boshqaruvchi subyekti vazifasini 
pedagog-murabbiy, boshqaruv obyektlari vazifasini esa sportchilar, 
jamoalar yoki o ‘quv guruhlari bajaradi.
Sport tayyorgarligi tuzimining muiakkabligi shundan iboratki, 
u katta qismdagi bir-biri bilan bog'langan va bir-biri bilan harakat 
qiladigan jarayonlar (texnik, taktik, psixologik va boshqa)dan 
iborat. Sport tayyorgarligi natijasida sportchilaming bir holatdan 
ikkinchi holatga o'tishi kuzatiladi. Bu jarayon tuganmasdir.
Sport tayyorgarligini boshqarishning asosiy farq qiladigan 
xususiyati shundan iboratki, bunda murakkab, o ‘z-o‘zini bosh­
qaruvchi odam obyekti tashkil etadi. Bu murabbiyga sportchining 
o‘zini boshqarish qobiliyatini har xil yo‘l bilan rivojlantirish 
vazifasini qo'yadi. Sport tayyorgarliginmg samarasi to ‘g‘ridan- 
to ‘g‘ri sportchi o'zini boshqarish va o'zini mukammallashtirish 
qobiliyatiga bog‘liq.
Murabbiy-sportchi-jamoa-murabbiy o'zaro uzviy tizimi doi- 
rasida olinadigan axborot-ma’lumotlar maqsadli boshqaruvga asos 
bo‘lishi darkor.
198

---

Boshqaruvning muhim shartlaridan biri — bu sportchining 
o ‘zixii boshqarish va o‘zini mukammallashtirish qobiliyatini faol 
rivojlantirishga yo'naltirilgan ijodiy hamkorlikdan iborat.
Boshqaruvning asosiy vazifalari — mashg'ulotlami rejalash- 
tirish va tashkil qilish, nazorat qilish va qiyosiy tahlil qilish bilan 
ifodalanadi. Bulaming hammasi boshqaruvning davriyligini va 
to ‘xtovsizligini ta’minlovchi yopiq halqa hosil qilib, bir-biri bilan 
o‘zaro harakat qiladi.
Boshqaruv jarayoni bir mashg‘ulot davomida yoki bir hafta 
davomida, bosqichda, yillik tayyorgarlik sikllari bo'ylab davom 
etadi.
Tayyorgarlikning asosiy shakllari. 
Voleybolchilar tayyor- 
lashning asosiy shakllari sport mashg'ulotlari va musobaqalarda 
ishtirok etish jarayonlaridan iborat. Ular bir-biri bilan bog‘langan, 
lekin shu bilan biigalikda, boshqaruvning asosiy vazifalari mazmu- 
nini aniqlovchi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Shu sababli tayyor- 
garlikni boshqarish 2 bo'limga bo'linadi:
1. Mashg‘ulot jarayoni va musobaqaga tayyoïgarlik ko'rishni 
boshqarish.
2. Musobaqa jarayonida jamoani boshqarish.
8.2. Rejalashtirish va tayyorgarlik jarayoni
Boshqaruvning asosiy vazifalardan biri rejalashtirishdir. U 
nafaqat butun tayyorlanish jarayonining m azm unini, balki 
murabbiyning ish faoliyatini ham tartibga soladi. Rejalashtirish 
bu kelajakni ko‘ra bilish va uni oldindan aytib, bashorat qilishni 
bilish demakdir. Voleybolchilar va voleybol jamoalari faoliyatini 
rejalashtirish, o ‘rgatish va trenirovka mashg'ulotlari qonuniyatlari, 
prinsiplari, uslub va vositalarini qo‘Uash texnologiyasiga asoslanishi 
lozim.
Voleybol ■ bu jamoa o ‘yini, shuning uchun rejalashtirish 
ham jamoa uchun, ham o‘yinchi uchun tuziladi. Voleybol ham 
boshqa jamoali sport o‘yinlari turlariga o‘xshab qarshi jamoa bilan 
kurashda nafaqat shaxsiy, balki jamoa o'yinlarining birgalikdagi 
haiakatini mukammallashtirish xususiyati bilan ifodalanadi. Shu
199

---

sababli texnik, taktik va o‘yin tayyorgarligini maqsadli shakllantirish 
o ‘ta muhim shartlardan biridir. Tayyorgarlik turlariga ajratiladigan 
vaqt taxminan quyidagicha taqsimlanadi: jismoniy tayyorgarlik — 
20%, texnik — 30%, taktik, o ‘yin va musobaqa tayyorgarligi — 
50%. Bu raqamlar o ‘yinchilaming yoshi, malakasi va tayyorgarlik 
darajasiga qarab o'zgarishi mumkin. Mashg‘ulot rejalarini tuzishda 
guruhda yoki jam oada shug'ullanuvchilar yoshi, malakasi, 
tayyorgarlik darajasi, moddiy-texnik bazaning shart-sharoitlari 
va jamoa oldida turgan asosiy vazifalar e’tiborga olinadi. Ishlab 
chiqilgan rejalarga o‘quv-mashg‘ulot va musobaqa jarayonlarida 
qayd etiladigan real ko'rsatkichlar, kuzatuv hamda ilmiy-tadqiqot 
natijalar asosida maqsadli o'zgartirishlar yoki qo'shimcha tadbirlar 
kiritilishi mumkin.
Har bir o'yinchi va jamoaga alohida istiqbol rejasi (4 yilga), 
yillik reja, mezo — va mikrosikllar rejalari (joriy reja, tezkor reja) 
tuzilishi darkor.
R ejalashtirilgan ma9hg‘ulot va m usobaqa yuklam alarini 
o ‘zlashtirish samaradorligini obyektiv va asosli baholash uchun 
tayyorgarlik turlari b o ‘yicha erishilgan imkoniyatlar m e’yoriy 
testlar asosida nazoratidan o'tkazilib turilishi lozim.
Rejalashtirish turlari. Ko‘p yillik sport trenirovkasi uzoq 
muddatli pedagogik jarayon bo‘lib, u turli davr va bosqichlarga 
moijallangan o'ziga xos maqsadli rejalashtiruv hujjatlari asosida 
boshqariladi.
Yuqorida qayd etilganidek, ko‘p yillik tayyorgarlik jarayonini 
maqsadli boshqarish, awalambor, 4 yilga moijallangan strategik 
hujjat — istiqbol rejasi asosida amalga oshiriladi.
Istiqbol rejasi — bu jamoa va o ‘yinchilar sport mahoratini 
takomillashtirishga qaratilgan konseptual dastur boiib, unda yillik 
tayyorgarlik siklining turli davr va bosqichlari uchun belgilangan 
real maqsad va vazifalar hal etiladi.
Jamoaning namunaviy istiqbol rejasi quyidagi tartibda tuzilishi 
mumkin:
i» Tayyorgarlikning maqsadi. Bunda asosiy musobaqalarda 
erishiladigan pirovard sport natijasi va mashg'ulot jarayonining 
ustuvor yo‘nalishlari loyihalashtiriladi.
200

---

2. Jamoa tarkîbi va zaxira tarkibni tayyorlash. Ushbu yo‘nalish 
bo‘yicba jamoaning imkoniyati, jamoa tarkibini aniqlash va zaxira 
voieybolchilarni tayyorlash vazifalari hal etiladi.
3. Musobaqalarda ishtirok etish. Bunda musobaqalarga tayyor­
gariik ko‘rishga qaratilgan vazifalar amalga oshiriladi. Asosiy va 
oraliq musobaqalarga tayyorlovchi modellashtirilgan mashg‘ulot!ar 
tashkil qilinadi hamda ularda erishiladigan natijalar bashorat 
qilinadi.
4. Mashg‘ulot yuklamalari. Mazkur yo'nalishi bo'yicha real 
holat aniqlanadi va vazifalar qo‘yiladi, tayyorgariik yillari bo‘yicha 
mashg‘ulotlar yuklamalari hajmi rejalashtiriladi.
5. Tayyorgarlikning davriyligi. Yillik tayyoïgarlik sikli va tuzilishi 
bo'yicha vazifalar rejalashtiriladi. Tayyorgariik davrlari, bosqichlar, 
ulaming muddati va mazmuni belgilanadi.
6. Tayyoïgarlik vositalari va darajasi. Vazifalar va har bir 
tayyoïgarlik turi bo'yicha mashg'ulotlar yo'nalishi rejalashtiriladi.
7. Hisobot, pedagogik va tibbiy nazorat. Nazorat sinovlari, 
tibbiy ko‘rik va boshqa barcha nazorat muddatlari belgilanadi.
Jamoa istiqbol rejasining shakli 13-jadvalda berilgan.
Individual istiqbol reja quyidagi tartibda ishlab chiqilishi 
mumkin:
1. Sportchining umumiy va antropometrik ko‘rsatkichlaii.
2. Sportchining barcha yo'nalishlar bo'yicha ko‘rsatkichlari 
rejalashtiriladi: jamoadagi o ‘yin funksiyasi, jismoniy sifatlar, 
texnik, taktik, nazariy, psixofunksional tayyoïgarlik dinamikasi 
loyihalashti rilad i.
3. Tayyorgarlikning maqsadi va vazifalari:
— asosiy maqsad va tayyorgariik yo‘nalishi;
— mashg'ulotlar hajmi bo‘yicha vazifalar;
— tayyorgariik turlari bo'yicha vazifalar;
— musobaqalarda ishtirok etish bo‘yicha vazifalar.
4. Pedagogik va tibbiy nazorat natijalari: testlarni topshirish 
muddatlari belgilanadi.
201

---

Jamoa istiqbol rejasinlng shakli