|
§. Radioaktivlik hodisasining umumiy tavsifi
Radioaktivlikning kashf etilishi atom tuzilishi haqidagi ta'-limot taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Radioaktivlikni (lo- tinchadan radio - nurlanish, radius - nur va activus - ta'sirchan) 1896- yilda fransuz olimi Anri Bekkerel kashf etdi. A. Bekkerel uran metalli birikmalari bo‘lgan mdada ko‘zga ko‘rinmaydigan, ammo loplastinkaga ta'sir qiladigan nurlar chiqarishini pay-qadi. Agar orong‘i uyda bir parcha uran mdasi fotoplastinka ustiga bir necha kun qo'yilib, so‘ngra plastinka ochiltirilsa, unda mda parchasi-ning tasviri tushib qolganini ko‘rish mumkin. Radioaktivlik hodisasini Bekkerel ana shu yo‘l bilan topgan. Bekkerel kashfiyotidan ko'pSO‘Z BOSHl
Amaliy yadro fizikasiga bagMshlangan mazkur darslik muallif- larning Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti fizika fakulteti “Atom yadrosi va elementar zarrachalar fizikasi, tezlashitiruvchi texnika" mutaxassisligida ta'lim olayotgan talabalarga ko'p yillar davomida o'qilgan ma'ruzalari asosida tayyorlanildi.
Ushbu darslik o'zbek tilida ilk bor yozilgan. Bunda amaliy yadro fizikasi fani sohasida qo'lga kiritilgan eng so'ngi yutuqlar to‘liq bayon etilgan. Darslikning asosiy maqsadi amaliy yadro ftzikasi yutuqlarini fan va texnikada, tibbiyotda va sanoatda qo'llanilishini yoritishdan iborat.
Darslik beshta bobdan iborat. Kirish qismida amaliy yadro fizikasining rivojlanish bosqichlari bayon etilgan. Radioaktivlik hodisasi va uning turlari, radioaktiv fon, yadro reaksiyalari va ulaming turlari, yadro reaksiyalarining radioizotoplar olishda qo'llanilishi, tibbiyotda radioizotoplarning qo'llanlishi va imkoniyatlari birinchi va ikkinchi boblarda bayon etilgan. Zaryadlangan zarralarning modda bilan o‘zaro ta'siri, elektronlaming radiatsion tormozlanishi, Vavilov-Cherenkov nurlanishi, sinxrotron nurlanishlar, zaryadlangan zarralaming kristallardan o'tishida kanallashish hodisi, gamma-nurlarning modda orqali o'tishi kabi mavzular uchinchi bobda bayon etilgan. To'rtinchi bob alohida e'ti-borga sazovor bo'lib, bunda zamonaviy tibbiyotda yadro nurlanish-larining qo'llanilishlari, radioizotoplaming tashxis va davo-lashda qo'llanilishlari to'liq yoritilgan. Zamonaviy yadro fizikaviy tahlil usullaridan biri bo‘lgan aktivatsion tahlil metodi va uning turli sohalarda qo'lanilishining analitik imkoniyatlari beshinchi bobda keltirilgan. Shuningdek darslikda nazorat savollar. bobga oid masalalar echimlari va mustaqil echish uchun masalalar, glossariy va test savollari ham keltirilgan bo'lib, bular talabalarga rnazkur fanni o'zlashtirishda yordam beradi.
Mualliflar mazkur kitob qo'lyozmasini ko'rib chiqib qimmatli maslahatlar bergan yadro fizikasi kafedrasi professori, f.-m.f.d. 1. Xolbaevga, O'zR FA Yadro fizikasi instituti katta ilmiy xo-dimlari, fi- m.fin. G‘.A. Qulabdullaevga, M. Kayumovga va O'zR FA akad. O.S.Sodiqov nomidagi Bioorganik kimyo instituti, biologiya fanlari doktori Sh.S. Xushmatovga, shuningdek kitobni nashr etishda maxsus muharrirlik qilgan O'zR FA akademigi, professor T.M. Mo'minovga o‘z minnatdorchiliklarini izhor qiladilar.
Ushbu darslik amaliy yadro fizikasi fani bo‘yicha ilk bor o‘zbek tilida yozilgan birinchi kitob bo‘Igani uchun u ayrim kamchilik-lardan holi emas.
Mualliflar kitobning keyingi nashrlarida bu kamchiliklami tuzatishlariga imkon beradigan taklif va mulohazalarini yuboruvchi kitobxonlarga minnatdorchilik biidiradilar.
o‘tmasdanoq bunday ko'zga ko‘rinmas nurlarni boshqa moddalar ham chiqarishi aniqlangan. Barcha bunday moddalar radioaktiv moddalar deb, moddalaming bunday nurlar chiqarish xususiyati esa radioaktivlik deb atala boshlandi. Radioaktivlik hodisasini o‘rganish sohasida fransuz olimlari Mariya Sklodovskaya-Kyuri va Per Kyurilarning xizmati katta bo‘ldi. Ular bir necha tonna uran mdasini qayta ishlab. fanga ma'lum bo‘lmagan metallning bir grammiga yaqin miqdorini ajratib olishgan. Bu metallning radioaktivligi uranning radioaktivligidan bir necha million marta ortiq ekanligi anqlanildi. Olimlar bu metallni radiy deb atashgan (radiy - nurli demakdir, lotincha radius - nur so‘zidan olingan). Olimlar radioaktiv parchalanish jarayoniga tabiatdagi qanday kuchlar ta’sir eta oladi (uni tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi) degan savolga javob izlay boshladilar. Diqqat bilan o‘tkazilgan tekshirishlar natijalaridan ma’lum bo‘ldiki, juda yuqori yoki juda past temperaturalar, kuchli elektr va magnit maydonlari, yuqori bosim va tezlanishlar, kuchli ximyaviy reaktivlar ham radiyning parchalanish jarayoniga ta'sir eta olmasligini ko‘rsatdi. Per va Mariya Kyurilar radiy donachasini magnit maydoniga qo‘yib, bir jinsli bo‘lgan radioaktiv nurlar das- tasini maydon ta'sirida ikki dastaga ajralishini payqadilar. Bu dastalardan birida radioaktiv zarrachalar oldingi yo‘nalishda to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakatlanadi, ikkinchisida esa bir tomonga og‘ib, o‘z yo'lini o‘zgartiradi. Nurlaming og'ish yo‘nalishi va burchagiga qarab, og‘uvchi nurlar manfiy zarralar oqimi ekanligiga ishonch hosil qi-lish mumkin. Juda sinchiklab tekshirishlar natijasi bu nurlaming elektronlar ekanligini ko'rsatdi. Uchib chiqayotgan elektronlaming tezlik-lari turlicha bo‘lib chiqdi. Magnit maydon ta’sirida og‘uvchi dastada tezliklari yomgMik tezligiga yaqin tezlik bilan harakatlanuvchi elektronlar ham uchraydi. Radioaktiv nurlaming magnit maydonida og‘maydigan qismi qanday tabiatga ega ekanligini aniqlashgina qoldi. ingliz fizigi Emest Rezerford bu masalani hal qilishga kirishdi. U Per va Mariya Kyurilar tajribasini kuchli magnit maydonida o‘tkazishga ahd qiladi. E.Rezerford tajribasida radio-aktiv nurlaming Per va Mariya Kyurilar tajribasidagi magnit maydon ta'sirida og‘maydigan qismi kuchli magnit maydonda ikkita dastaga ajralishi kuzatildi. Bu dastalardan biri magnit maydon ta'sirida mutlaqo og‘may, to‘g‘ri chiziiq bo‘ylab boradi, ikkinchisi esa elektronlaming og‘ish yo‘nalishiga qarama-qarshi tomonga bir oz og'adi. Rezerford o‘z
tajribasi natijalarini tahlil qilib, radio-aktiv nurlaming bu qismi musbat zaryadlangan zarrachalar oqimidan iborat degan xulosaga keladi (1.1-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: |
