Vll-тарау: Химиялық тепе-теңдік §39. Химиялық тепе-теңдік. Тепе теңдік константасы Бүгінгі сабақта

Температура өзгерісінің әсері.Температураны көтерген кезде әртүрлі дәрежеде тура реакцияның да, кері реакцияның да жылдамдықтары өседі. Эндотермиялық процесс экзотермиялық процеске қарағанда жылдамырақ жүреді. Температураны төмендетсе екі бағыттағы реак-циядан экзотермиялық реакция жылдам жүреді.
Сондықтан экзотермиялық реакцияның тепе-теңдігі темпера-тураны арттырғанда бастапқы заттар түзілуі жағына ығысады, ал эндотермиялық реакцияның тепе-теңдігі өнім түзілетін жаққа қарай ығысады. Аммиак синтезін қарастыратын болсақ:
3H₂ + N₂ L 2NH₃ + 92 кДж.
Реакция теңдеуінен байқағанымыздай аммиак түзілу процесі экзотермиялық, ал аммиактың айырылу реакциясы эндотермиялық. Температураны көтергенде бұл реакцияның тепе-теңдігі солға, бастапқы заттар түзілу жағына ығысады. Керісінше, температураны төмендету тепе-теңдікті оңға қарай, яғни аммиак түзілу бағытына қарай ығыстырады.
Сонымен температураны көтеру тепе-теңдікті эндотермиялық, ал төмендету экзотермиялық реакциялар бағытына ығыстырады.

Өршіткі әсері. Өршіткілер тура реакцияны да, кері реакцияны да тездетеді, сондықтан тепе-теңдіктің ығысуына әсер етпейді, тек тепе-теңдіктің жылдам орнығуын қамтамасыз етеді.

Реакция нәтижесінде молекулалар саны өзгермесе, тепе-теңдіктің ығысуына қысымның ұлғаюы немесе азаюы әсер етпейді.

Мысалы, сутек пен бромнан бромсутек синтездеу реакциясында қысым өзгеруі тепе-теңдікті ығыстырмайды:
H₂ + Br₂ L 2HBr
Сондай-ақ химиялық тепе-теңдік химиялық реакцияларға газдар қатысып, қысым өзгерісінен жалпы молекула саны өзгергенде ғана ығысады.
Ле Шателье-Браун принципін әрекеттесуші заттардың агрегаттық күйлері әртүрлі реакциялар үшін де қолдануға болады. Мысалы мына қайтымды реакцияда температураның өсуі реакцияның тепе-теңдігін эндотермиялық процесс көміртек монооксиді түзілу жағына ығыстырады:
C (қ) + CO₂ (г) L 2CO – 172 кДж.
Қысымның ұлғаюы тепе-теңдікті монооксидтің айырылу бағытына қарай ығыстырады.
Концентрацияның өзгерісі газтектес заттар қатысуымен жүретін реакциялардың тепе-теңдігін ығыстырады.
Ле Шателье-Браун принципін химиялық реакцияларға ғана емес, сондай-ақ булану, конденсация, балқу, кристалдану және т.б. көп­ теген процестерге қолдануға болады. Ле Шателье-Браун принципі және әрекеттесуші массалар заңынан шығатын есептеулер химиялық процес­ ті басқарып, қажетті әрі шығымы жоғары өнім алуға мүмкіндік береді.
Тепе-теңдік күйдегі реакцияда әрекеттесетін заттардың біреуінің концентрациясын өзгертетін бол-са, тепе-теңдік сол зат жұмсалатын бағытқа қарай ығысады. Қысымды арттырған кезде тепе-теңдік көлемі аз заттар түзілу бағытына, ал керісінше, қысымды төмендеткенде көлем ұлғаятын реакция бағытына ығысады. Температураны көтеру тепе-теңдікті эндотермиялық, ал төмендету экзотермиялық реакциялар бағытына ығыстырады. Өршіткілер тура реакцияны да, кері реакцияны да тездетеді, сондықтан тепе-теңдіктің ығысуына әсер етпейді, тек тепе-теңдіктің жылдам орнығуын қамтамасыз етеді.
1 . Ле Шателье-Браун принципінің тұжырымдамасы қалай оқылады?