Vitaminlarning biokimyoviy roli reja: vitaminlar va ularning kimyoviy tuzilishi vitaminlarning inson organizmiga tasiri

  Vitaminlar istemol omillari bolib, juda kam miqdorda saqlanadilar va organizmdagi biokimyoviy, fiziologik jarayonlarning normal kechishida, butun modda almashinuvining boshqarilishida qatnashadilar. Modda almashinuvining buzilishi kopincha organizmga vitaminlarning kam qabul qilinishi, ovqat tarkibida bolmasligi yoki ularning organizmda hazm bolishi buzilishi bilan bogliqdir. Natijada avitaminoz holati rivojlanadi – ovqatda vitaminning umuman bolmasligi yoki organizmda ozlashtirilishining buzilishi sababli kasallik vujudga keladi. Ayrim vitaminlar ovqat bilan birga otmishdoshlar shaklida – provitaminlar korinishida boladi va ular toqimalarda vitaminlarning biologik faol shakllariga aylanadi. Ichaklarda sorilganda otgan yogda eruvchi vitaminlar toqimalarda toplanadi; suvda eriydigan vitaminlar kofermentlarga aylanadi va apoferment bilan boglangan holda murakkab ferment tarkibiga kiradi. Fermentlarning yashash muddati chegaralangan bolganligi sababli kofermentlar parchalanadilar va organizmdan turli metabolitlar korinishida chiqarib yuboriladi. Yogda eriydigan vitaminlar ham katabolizmga uchraydi, lekin ular suvda eriydigan vitaminlarga nisbatan sekinroq parchalanadi. Shu sababli ham ovqat bilan birga vitaminlar doimo kirib turishi kerak. Vitaminlar disbalansi yetishmagan (manfiy balans) va ortiqcha (musbat balans) korinishlarida namoyon boladi. Vitaminning qisman yetishmasligi gipovitaminoz, judayam tanqis bolishi – avitaminoz deb ataladi. Bitta vitaminning yetishmasligi monogipovitaminoz, bir nechtasining yetishmasligi esa – poligipovitaminoz deb ataladi. Osiyo, Afrika va Janubiy Amerika davlatlarining ayrim hududlarida aholi bir xil osimlik tabiatiga ega bolgan ovqat mahsulotlarini istemol qilganda avitaminoz holatlari uchraydi. Toqimalarda vitaminlarning ortiqcha toplanishi gipervitaminoz deb ataladi. U yogda eriydigan vitaminlar uchun xos. Vitaminlar istemol omillari bolib, juda kam miqdorda saqlanadilar va organizmdagi biokimyoviy, fiziologik jarayonlarning normal kechishida, butun modda almashinuvining boshqarilishida qatnashadilar. Modda almashinuvining buzilishi kopincha organizmga vitaminlarning kam qabul qilinishi, ovqat tarkibida bolmasligi yoki ularning organizmda hazm bolishi buzilishi bilan bogliqdir. Natijada avitaminoz holati rivojlanadi – ovqatda vitaminning umuman bolmasligi yoki organizmda ozlashtirilishining buzilishi sababli kasallik vujudga keladi. Ayrim vitaminlar ovqat bilan birga otmishdoshlar shaklida – provitaminlar korinishida boladi va ular toqimalarda vitaminlarning biologik faol shakllariga aylanadi. Ichaklarda sorilganda otgan yogda eruvchi vitaminlar toqimalarda toplanadi; suvda eriydigan vitaminlar kofermentlarga aylanadi va apoferment bilan boglangan holda murakkab ferment tarkibiga kiradi. Fermentlarning yashash muddati chegaralangan bolganligi sababli kofermentlar parchalanadilar va organizmdan turli metabolitlar korinishida chiqarib yuboriladi. Yogda eriydigan vitaminlar ham katabolizmga uchraydi, lekin ular suvda eriydigan vitaminlarga nisbatan sekinroq parchalanadi. Shu sababli ham ovqat bilan birga vitaminlar doimo kirib turishi kerak. Vitaminlar disbalansi yetishmagan (manfiy balans) va ortiqcha (musbat balans) korinishlarida namoyon boladi. Vitaminning qisman yetishmasligi gipovitaminoz, judayam tanqis bolishi – avitaminoz deb ataladi. Bitta vitaminning yetishmasligi monogipovitaminoz, bir nechtasining yetishmasligi esa – poligipovitaminoz deb ataladi. Osiyo, Afrika va Janubiy Amerika davlatlarining ayrim hududlarida aholi bir xil osimlik tabiatiga ega bolgan ovqat mahsulotlarini istemol qilganda avitaminoz holatlari uchraydi. Toqimalarda vitaminlarning ortiqcha toplanishi gipervitaminoz deb ataladi. U yogda eriydigan vitaminlar uchun xos.

A vitamini hayvon va odam organizmining o'sishi va rivojlani-shida, hujayralarning bo'linib ko'payishida, epiteliy to'qimasi-ning (terining ustki qavati, nafas yo'llari, ovqat hazm qilish organ-larining ichki shilliq qavati) funksional holatini normal saqlashda, ko'z o'tkirligining yaxshi bo'lishini ta'minlashda muhim aha-miyatga ega. \/ Organizmda bu vitamin yetishmaganda teri quruqiashib, yori- ladi, nafas yo'llari va oshqozon-ichak ichki qavatming yallig'la-nish kasalliklari yuzaga keladi. Ko'rish o'tkirligi pasayadi, ayniq­sa, odam qorong'ida yaxshi ko'ra olmaydi. Bolalar va o'smirlar orga­nizmining o'sishi va rivojlanishi susayadi. A vitamini baliq yogida, sariyog'da, tuxum sarig'ida, jigarda sabzi, qizil qalampir, o'rik larkibida ko'p bo'ladi.

B, vitamini (tiamin) markaziy nerv sistemasida qo'zg'alish va tormozlanish jarayonlari normal o'tishida, odamning aqliy faoliyati yaxshi bo'lishida muhim o'rin tutadi. Agar u kundalik ovqat tarkibida yetarli miqdorda bo'lmasa, odamda gipovitaminoz B ( kasalligi yuzaga keladi.^uning belgilari oyoq-qo'l muskullarining uvushib og'rishi, holsizlik, tez charchash, odamning aqliy faoliyati pasayishi, ya'ni o'zlashtirish, esda saqlash, e'tiborni muhim masalaga jalb etish kabi qobiliyatlarning pasayishidir. U arzimagan narsaga jahli chiqadigan bo'lib qoladi.H^u vitamin uzoq muddat davomida yetishmasa, avitaminoz B p ya'ni beri-beri, degan kasallik yuzaga keladrVbunda nerv sistemasidagi o'zgarish oqibatida nerv tolalari falajlanadi, terida sezuvchanlik oldiniga kuchayadi, so'ngra yo'qoladi, qo'1-oyoq muskullarining harakati kuchsizlanadi. Odam oyog'ini yaxshi ko'tara olmaydi va u qadamini kalta-kalta, xuddi oyog'iga kishan solingan odamga o'xshab bosadi. Bu vitamin guruch po'stlog'ida, bug'doy non, loviya, no'xat, tuxum sarig'i, yong'oq, inol jigari tarkibida bo'ladi

С vitamini (askorbin kislota) moddalar almashinuvida. ayniqsa, oqsillar va uglevodlar almashinuvida muhim o'rin tutadi. Uning yetishmasligi tufayli singa kasalligi yuzaga keladi. Bu kasallik odamda umumiy holsizlik, tez charchash, milklarning shishib, bo'shashib qolishi, tishlarning qimirlab tushib ketishi, tish cho'tka bilan tozalanganda milk qonashi kuzatiladi.Hki vitamin ho'l mevalarda, ko'katlarda, sabzavotlarda, ayniqsa, Union, apelsin, mandarin, karam, pomidor, piyoz tarkibida ko'p bo'ladi.

D vitamini organizmda kalsiy va fosfor almashinuvi normal o'tishida ishtirok etadi. U ayniqsa, ikki-uch yoshgacha bo'lgan bolalar suyagining to'g'ri shakllanishi, o'sishi va rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Bu vitamin yetishmasligi natijasida yosh bolalarda raxit kasalligi yuzaga keladi. D vitamini baliq yog'ida, tuxum sarig'ida, sut va sut. in.'ihsulotlarida ko'p bo'ladi. U quyoshning ultrabinafsha nurlari la'sirida odam terisida ham hosil bo'ladi. Bolalarni ochiq havoda chiniqtirish raxit kasalligining oldini olishda muhim ahamiyatga ega.

Vitamin D - kalsiferol va antiraxitik vitamin. Uning eng muhim vakillari D 2 va D 3. Osimlik mahsulotlarida vitamin D ning miqdori kop emas. Hayvon mahsulotlaridan jigar, tovuq tuxumi, baliq, sut, sariyogda kop saqlanadi. Vitamin D 3 ning organizmdagi eng asosiy vazifasi kalsiy va fosfor gomeostazini saqlash, suyakuing minerallanishi va qayta tiklanishini taminlashdir. Vitamin D ingichka ichakdagi ot kislotalari ishtirokida soriladi, keyin jigarga tashiladi va u yerda NADH va molekulyar kislorod ishtirokida ishlovchi mitoxondriyalar sistemasi tasirida 25- oksixolekalsiferolga aylanadi. 25- oksixolekalsiferol buyraklarda gidroksillanadi, natijada gormonal xususiyatga ega bolgan 1,25- dioksixolekalsiferol hosil boladi.

Vitaminlar biologik faol moddalar bo'lib, organizmda modda-lar almashinuvida qatnasb.adi.4lus olimi N.I. Lunin ( ) 1880-yilda himoya qilgan doktorlik dissertatsiyasida vitaminlar hayvonlar organizmi uchun muhim modda ekanligini birinchi bo'lib isbotladi. Uning xulosasiga ko'ra, ovqat tarkibida oqsillar, yog'lar, uglevodlar, tuzlar va suvdan tashqari, alohida moddalar ham bo'ladi, bularsiz oiganizm yashashi mumkin emas, deyilgan edi. qatnasb.adi.4lus

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 Toraqulov BIOXIMIYA.Toshkent y. 2 Imomaliyev A Osimliklar bioximiyasi.Toshkent y. 3 Toraqulov Molikulyar biologiya.Toshkent.1985 y. 4 Qosimov A BioximiyToshkent y.