Виртуал олам: мазмун ва моҳият

Виртуал олам: мазмун ва моҳият
Бугун инсоният фан-техника тараққиётининг энг юксак чўққига кўтарилган даврида яшаётганлиги билан ҳам фахрланади, ҳам саросимага тушади. Гарчи инсоният ушбу воқеликка улкан ақл-идрок ва салоҳият орқали эришган бўлсада, улардаги моддийлик хусусияти бирламчи моҳиятга эга бўлгани учун, бугун бир қанча муаммоларни юзага чиқара бошлади. Шу маънода, бугун инсоният ушбу соҳада вужудга келган салбий ҳолатни юмшатиш учун “инсонийлик” мезонларига асосланган янгича технократик¹ қадриятлар тизимини ишлаб чиқиши зарур.
Бизнингча, анъанавий жамиятлардаги барқарорлик омили фан-техника ютуқлари билан ижтимоий хулқ-атвор мувозанатига эришилганидир. Замонавий жамиятларда эса ИТИ ривожи жамият моддий тараққиётига хизмат қилиб, маънавий муносабатларни ўз соясида қолдирмоқда. Хусусан Европадаги илк саноат тўнтариш инқилоби ушбу воқелик учун зарур бўлган анъанавий қадриятларни сиқиб чиқарди. Масалан дастлаб техниканинг ривожланиши қўл меҳнатига асосланган ишлаб чиқариш саноатини инқирозга олиб келди, бу эса ушбу соҳада банд аҳолини қашшоқлашувига, ҳатто воқеликка нисбатан кескин норозиликларга сабаб бўлди (Лудчилар ҳаракатини эсланг!). Бу жараён бугунги кунга келиб бирмунча жиддий тус олди. “Ўтган асрнинг 80-90 йилларида АҚШ пўлат эритиш компанияларида, ишлаб чиқариш кўлами ўзгармагани ҳолда, ишчилар сони олти баробар, “Женерал Электрик” компаниясида уч баробар камайган”² бўлса, бугунги кунга келиб умумжаҳон молиявий кризиси туфайли бу рақамларни кундан-кунга ошаётгани замонавий жамиятлардаги техника тараққиёти инсониятни ижтимоий-маънавий ҳаётдан узоқлашувига, аниқроғи, фан-техника ривожи одамзотни саодатга эмас, балки манфаатлар йўлида ўзаро мухолиф томонлар шаклланишига хизмат қилмоқда. Тўғри ижтимоий фаровонликка эришиш учун фан-техника ривожи сув ва ҳаводек зарур. Лекин ушбу тараққиётнинг маънавий ва атроф муҳитга салбий таъсирини ҳеч ҳам оқлаб бўлмайди.
Технократик қадриятларнинг таркибий қисмларидан бири виртуал (лот. virtualis – мумкин бўлган, муайян шарт-шароитларда намоён бўлиши мумкин ёки зарур) олам қадриятларидир. Ушбу қадриятлар аввало, виртуал имкониятлар ва шакллар дунёсида пайдо бўлади. Бугунги кунда турли кўринишдаги ахборотларни узатишга мосланган технологияларнинг ижтимоий-маънавий ҳаётнинг турли соҳаларига шиддат билан кириб бораётганини кузатишимиз мумкин. Қадриятларнинг макон билан боғлиқ хусусиятлари ИТИ таъсирида йўқолиб бормоқда, бу эса этник бирлик маданиятларини универсаллашувига, анъанавий қадриятлари ва намунали ижтимоий хулқ-атвор меъёрларини заифлашувига сабаб бўлмоқда.
Санъат, фан ва ижтимоий ҳаётнинг тегишли соҳаларига технология таъсири натижасида бутунлай ўзгача дунё - Виртуал олам вужудга келди. Бу оламдаги нарса ва ҳодисалар ривожи ўзига хос тарзда виртуал тафаккурдаги инсонлар жамоасини ҳамда қадриятларини шакллантиради. Инсон қачонки ўзини виртуал оламнинг ажралмас қисми сифатида ҳис эта бошласа, ундаги нарса ва ҳодисалар қадриятга айлана боради. Бизнингча, виртуал олам тушунчасини тадқиқотимиз мақсадига яқинроқ таҳлили – моддий кўринишдаги нарса ва ҳодисаларни комьпютер графикаси воситасида бўрттириб, хаёлий қайта шакллантириш ёки объектив борлиқни субъективлаштиришдир. Виртуал олам ҳам табиий олам сингари макон, вақт, мавжудлик, йўқлик каби қонуниятларга эга. Унинг ўзига хос хусусияти шундаки, у реал оламни ўз имкониятлари доирасида тасаввур этиши, ўзгартириши, оқ ёки қора рангда тасвирлаши мумкин, яъни у ҳақиқий мустақилликка эга. Айни пайтда, “барча бошқа реалликлар билан улардан онтологик жиҳатдан мустақил бўла туриб ўзаро муносабатда бўлиши мумкин, актуал, яъни уни туғдирувчи реаллик фаол бўлгунга қадар мавжуд бўлади”³. Виртуал оламда эҳтимоллик, идеаллик, лойиҳалаштириш, инсоний ёки ҳайвоний қиёфа танлаш эркинлиги, такрорлаш, тақлид каби барча имкониятлар субъектнинг ихтиёрида бўлади. Бу ерда реал оламдаги барча нарса ва ҳодисалар фақат инъикос этади. Бу олам “тасвирлар дунёси”дир.
Виртуал олам ижодкори ва яратувчиси шубҳасиз инсон ва унинг тафаккуридир. Инсон бу жараёнда реал воқеликка қараганда бирмунча эркин ва кенг имкониятларга эгадир. Виртуал воқеликда инсон фаолиятига тўсиқ бўлувчи омилларнинг йўқлиги, инсон онгида мавжуд бўлган салбий ҳолатларни эркин амалга оширишга имкон беради. Бу воқеликда алоқа имкониятларининг ўсиши индивиднинг жамиятдан ажралиб қолишига, ижтимоий тараққиётдаги бўҳронлар эса ноинсоний майлларнинг ривожига олиб келади. Бу оламда инсон кундалик ҳаётида амалга ошира олмайдиган катта имкониятларга эга бўлиб, бу унга ҳар қандай кўринишдаги тасаввурларини моддийлаштириш учун шароит яратади. Субъектив мазмундаги янги қадриятлар пайдо бўлади, улар бу олам учун аҳамиятли, энг муҳими уларни амалга ошириш мумкин. Инсон бу олам ичига кириб боргани сари дунёқараши, турмуш-тарзи, қизиқишлари ўзгариб ўзига хос қадриятлар тизими шаклланади ва улар инсон маънавий онгини юксалтиради ёки заифлаштиради.
Алоқа воситаларининг такомиллашуви ҳосиласи сифатида - Net-ўйинлари пайдо бўлди. Интернет макони дарвозаси кенг очилган, у маънавий қадриятлар дунёсини шиддат билан ўзгартириб, қайта қурмоқда, инсоннинг виртуал олам асирига айланиши ўзига бўлган ишончни кучайтириб, масофали мулоқот орқали ўз “Мен”ини намоён қилишга бўлган эҳтиёжини тўлалигича қондиришга ёрдам беради. Албатта виртуал оламдаги воқелик реал оламдан қизиқроқ ва афзалдир. Бугун ушбу ҳодиса аксарият одамлар учун муаммо ва ташвишларга тўла ҳақиқий оламдан воз кечтириш (вақтинча) омили сифатида намоён бўлмоқда. Виртуал оламда инсон фаолияти чегаралари кенг бўлиб, дунё жиддий тўсиқ сифатида йўқ бўлади, чунки бу оламда ҳаммасини янгидан бошлаш, яъни бемалол “хато” қилиш мумкин бўлиб, ўз фаолияти оқибати учун ҳеч ким ёки ҳеч нарса олдида жавобгар бўлмайди. Реал оламдаги энг олий қадрият – инсон ҳаёти бу оламда умуман қадр-қимматга эга эмас. Чунки оддийгина “қайта юклаш” имконияти виртуал оламни ўзига хослигини тушуниш учун етарли.
Виртуал имкониятлар ва шакллар дунёсида икки турли асос мавжуд, улар Интернет асирига айланиш жараёнида фаол намоён бўлади ва инсон қадриятлари дунёсига турли даражада таъсир кўрсатади. Виртуал оламнинг яна бир ўзига хослиги инсонлар ўртасидаги мулоқот қилиш имкониятларини кенгайтирганидир. Бу танишиш, мулоқот қилиш, алоқаларни ўрнатиш, дўстлашиш, хатто севишни соддалаштиради, чунки бунда виртуал мулоқот иштирокчилари бир-бирини кўрмаслиги, заиф томонларини яшириши мумкин. Буларнинг барчаси мулоқот қилувчиларда руҳий қулайлик ва ҳимояланганлик ҳиссини туғдиради, психотерапевтик таъсирга эга, инсонга ўз-ўзини, хоҳиш-истакларини тушуниб етишига ёрдам беради, дам олиш ва ижодий қобилиятларни намойиш этиш билан боғлиқ фаолиятни амалга оширишга кўмаклашади, шунингдек қадриятлар танглиги даврида руҳий мослашишнинг оддий ва ҳаммабоп усулларидан биридир.
Виртуал оламда шаклланган қадриятлар тизими инсон турмуш-тарзи ва фаолиятига салбий таъсирлари қуйидагиларда кўринади:
биринчидан, ушбу олам “асири”га айланган инсон онгида воқелик зерикарли ва рангсиз кўринади ва экзистенциал муаммолар ечимини ҳаёллар дунёсидан излайди, шунингдек гиёҳвандликнинг “кимёвий бўлмаган” кўринишига тобе бўлади;
иккинчидан, муайян ўйин қаҳрамонига, бошқарувчисига айланган шахс маънавий қиёфаси бир неча “қатламларга ажралиши” мумкин, яъни бир шахс ўйин давомида ҳоҳлаган жинс, ёш, эътиқод ёки гуруҳ кўринишида мавжуд бўла олади. Маълум маънода ушбу фикрлар биз яшаб турган оламга ҳам тегишли бўлиб, инсон ўз ҳаёти ва фаолияти давомида бир неча қиёфада (масалан оилада ҳукмрон эркак, иш жойида тобе ходим) намоён бўлишга мажбур бўлади.
Бу жараёнда “Мен” ва “виртуал Мен” категориялари қандай ўзаро таъсирга киришади? Бизнингча, воқелик билан алоқанинг узилиши натижасида онтогенезда қадриятларга асосланган муносабатлар асосий белгиларининг бир ёшдан бошқасига силжиши содир бўлади. Бу қадриятлардаги ворисийлик тамойилини бузилишига ва инсон ҳаётида қадриятли номутаносибликни юзага келтиради, чунки, “ўйин қадрияти мактабгача болаларнинг қадриятлар иерархиясининг доминантаси бўлиб хизмат қилади. Катта ёшдаги болалар ва катталарда қадриятлар иерархиясига бошқа доминанта - қадриятларга асосланган ўзликни англаш, ўз ҳаёти маъносини мустақил тарзда аниқлашга интилиш - хосдир”⁴.
Виртуал олам ўз “асир”ига бошқаларга тобе бўлмасдан ҳузур-ҳаловатда яшаш, ўзини турли хил йўллар билан доимо хурсанд қилиб юриш имкониятини беради. Бу “эркинлик” тўлақонли мулоқот қилиш имкониятини йўқотишга олиб келади, “ахборот узатиш” бундан мустасно. Виртуал дунё асирига тушиш турли ижтимоий низоларга, қадриятларнинг бузилишига олиб келиши мумкин. “Бизнинг келажагимиз, агар у бор бўлса, бугунги технологик жараёнларга муносабатимизга боғлиқ. Ҳамон биз жадал ривожланаётган технологияларга боғлиқ эканмиз, инсоният жамиятидан “пост инсоният” жамиятига ўтиш динамикасини яхши англаб етишимиз даркор. Айниқса тузоқ қаерда жойлашганини, муқарра ўлимга олиб бориши мумкин бўлган йўлларни пайқай билишимиз зарур”⁵.
Умумлаштириб айтганда, ижтимоий ривожланиш жараёнида қадриятлар ўзгаради, мукаммалашади. Ўтмишда инсоният учун қадрли бўлган нарса ва ҳодисалар бугун қадрият бўлмаслиги мумкин, келажакда эса янги қадриятлар пайдо бўлиши билан бир қаторда ўтмишдаги қадриятларга “қайтиш” мумкин. Бугун аксиология соҳаси ўз ривожини янги босқичида турибди. Катта имкониятларга эга бўлган ахборот ва алоқа технологиялари ҳозирда нафақат инсониятни ўзаро яқинлашувини тезлаштирмоқда, балки қадриятлар тизими модернизациясига шароит яратмоқда. Бу жараёнлар тадқиқи қуйидагича хулоса беради: инсоният - илмий-техник тараққиёт ютуқлари ва энг янги ахборот инқилоби кўринишида - ҳозирги замон аксиосфераси доирасида янги қадриятларнинг вужудга келишини кузатмоқда.

1Ушбу атамага америкалик иқтисодчилар Г.Скотт, Т.Вебленлар ХХ асрнинг 20- йилларида ишлаб чиққан таълимот асос қилиб олинди.

2Баҳодир Зокир. Глобаллашув зиддиятлари. “Тафаккур”, 2000 йил, 2-сон, 35-бет.

3 Михайлов А.Н. Диагностика виртуальной образности Текст А.Н. Михайлов, Н.А. Носов. М.: 2008. с. 8.

4 Каган М.С. Философская теория ценностей [Текст] / М.С. Каган. – СПб.; ТОО ТК «Петрополис», 2007. стр.153.

5 Ник Бостром. Ph.D., is Director of Oxford University’s new Future of Humanity Institute. Угрозы существованию человечества. Анализ сценариев вымирания. // 2007. http://www.nickbostrom/com.